De bestuurlijke instellingen in de periode 1794-1832

Martien van Asseldonk

5 januari 2014

De periode tussen 1794 en 1832 wordt gekenmerkt door een groot aantal bestuurlijke hervormingen. De belangrijkste veranderingen van de nationale en gewestelijke bestuurlijke instellingen worden in chronologische volgorde besproken.

Het nationaal en gewestelijk bestuur in de periode 1794-1798

Het Franse leger dat in 1794 het zuiden van Nederland veroverde, werd begeleid door drie representanten van de Franse Nationale Conventie voor de inrichting van het burgerlijke bestuur in de veroverde gebieden. Na de verovering op 9 oktober 1794 van de stad 's-Hertogenbosch werd het Comité van Waakzaamheid ingesteld. Het moest ervoor zorgen dat de bevelen en besluiten van de Franse representanten werden uitgevoerd, dat het gebruik van het door de Fransen in omloop gebrachte geld volgens de regels verliep, dat overtreders van de Franse maatregelen en contrarevolutionairen voor revolutionaire rechtbanken werden gebracht en dat de Franse maatregelen in alle steden en dorpen binnen het door de Fransen veroverde gebied werden afgekondigd en gepubliceerd. Naast dit comité opereerde een Comité Batave. Het bestond voor het merendeel uit uitgeweken patriotten die met het Franse leger waren teruggekomen. Dit comité zuiverde de plaatselijke besturen van ‘aristocratische’ elementen en voerde het beheer over de goederen van gevluchte burgers. Dit comité werd met de inrichting van de Centrale Administratie opgeheven.

Op 8 januari 1795 werd te ’s-Hertogenbosch de Centrale Administratie ingesteld. Onder deze Centrale Admini­stra­tie fungeer­den zogeheten arron­dissementsadministra­ties te 's-Hertogenbosch, Nijme­gen, Heusden en Grave. Tot hun werkzaamheden behoorden het aanstellen van de plaatselijke bestuurders en functionarissen, het toezicht op wegen en dijken, het herstellen van oorlogsschade en de afhandeling van de verzoeken van rooms-katholieken tot teruggave van de vroegere katholieke kerken. Op 31 maart 1795 werden de Centrale Administratie en de arrondissementsadministraties vervangen door een Opperad­mini­stra­tie, bestaande uit tien leden, vier uit 's-Hertogenbosch, twee uit Nijmegen, twee uit Grave, een uit Zaltbommel en een uit Heusden. Ze heeft slechts twee maanden gefungeerd. Op 16 mei 1795 werd het verdrag tussen de Franse en Bataafse Republiek gesloten, waarbij onder meer het veroverde Brabantse grondgebied aan de Staten-Generaal werd teruggegeven. Direct hierna werd de Opperadministratie in 's-Hertogenbosch opgeheven. Staats Brabant werd nu ‘Bataafs-Brabant’ genoemd.

De Raad van State werd op 26 februari 1795 opgeheven. Zijn taken werden overgedra­gen aan het Comité te Lande. Het Comité te Lande presen­teerde op 29 mei 1795 een vrij behou­dend plan voor de vertegenwoordiging van de gewesten in een Nationale Vergadering. In afwachting van een nieuwe constitutie zou Staats-Brabant onder het gezag van de Staten-Generaal blijven. Op 6 juni 1795 werd door vertegenwoordigers van Staats-Brabantse plaatsen in Tilburg besloten om voortaan als de ‘gedeputeerden, provisioneel representerende het volk van Bataafs Brabant’ te vergaderen. Op 15 augustus 1795 werden wettige verkiezingen gehouden voor een nieuw bestuur voor Bataafs-Brabant, bestaande uit 27 leden. Dit bestuur werd met ingang van 1 januari 1796 vervangen door de gekozen ‘Vergadering van de Representanten’, bestaande uit 28 leden. Tot 1798 bleef het bestuur van Bataafs-Brabant op deze wijze samengesteld. De Brabantse afgevaardigden kregen pas toegang tot de laatste vergadering van de Staten-Generaal. In diezelfde vergadering van 1 maart 1796 werden de Staten-Generaal vervangen door de Nationale Vergadering. De leden van Nationale Vergadering werden per gewest gekozen door de bevolking. Onder de bevelen van de Nationale Vergadering opereerde het Comité te Lande, de opvolger van de Raad van State. Het comité werd op 15 februari 1798 opgeheven. De taken werden overgenomen door de agent van Oorlog en de agent van Financiën.

Het nationaal en gewestelijk bestuur in de periode 1798-1801

Na de Patriottische staatsgreep van 22 januari 1798 werd een centralistische eenheidsstaat voorgestaan. De Nationale Vergadering werd vervangen door het Vertegenwoordigend Lichaam, waarin 64 leden zitting hadden. De regering werd tijdelijk in handen gelegd van een Intermediair Uitvoerend Bewind, bestaande uit vijf leden. In mei 1798 werd een nieuwe staatsregeling ingevoerd. Het land werd hierna vanuit 's-Gravenhage bestuurd, de departementale besturen en gemeentebesturen waren slechts uitvoerders van de wetten en Haagse richtlijnen. Om iedere herinnering aan de oude gewestelijke autonomie uit te wissen, werden departementen gevormd die niet gebaseerd waren op de grenzen van de oude provincies, maar op basis van een gelijk inwoneraantal. Bataafs-Brabant werd verdeeld over twee departementen, dat van de Schelde en Maas en dat van de Dommel, wat globaal neerkomt op een verdeling in West- en Oost-Brabant. Na een nieuwe coup op 12 juni 1798 werden er verkiezingen gehouden voor een nieuw Vertegenwoordigend Lichaam. Dit trad op 1 augustus 1798 aan en telde 94 leden, van wie 64 voor de Eerste en 30 voor de Tweede Kamer. De Eerste Kamer had het recht van initiatief en kon dus wetsvoorstellen doen, de Tweede Kamer kon slechts de wetsvoorstellen bekrachtigen of verwerpen. De uitvoerende macht lag in handen van het Uitvoerend Bewind. Het bestond eveneens uit vijf leden, gekozen door de Tweede Kamer op voorstel van de Eerste Kamer. Het Uitvoerend Bewind werd bijgestaan door acht agentenschappen; de voorlopers van de huidige ministeries. In de provincies werden direct na de staatsgreep van 22 januari 1798 de Vergaderingen van Representanten ontbonden en vervangen door Intermediaire Administratieve Besturen, die ondergeschikt waren aan het Uitvoerend Bewind. Na de staatsgreep van 12 juni 1798 werden tien leden van het Brabantse Intermediair Administratief Bestuur door meer gematigden vervangen. Ieder departement kreeg een bestuur van zeven leden, die door de bevolking werden gekozen.

Het nationaal en gewestelijk bestuur in de periode 1801-1805

In oktober 1801 kwam er na een machtswisseling een nieuwe staatsregeling. Het Uitvoerende bewind van vijf personen werd vervangen door een Staatsbewind van twaalf leden, waarin alle provincies vertegenwoordigd waren. Het Wetgevend Lichaam had slechts de bescheiden taak wetten aan te nemen die door het Staatsbewind werden voorgesteld. Het Wetgevend Lichaam kwam slechts tweemaal per jaar in Den Haag bijeen. Bij de invoering van de nieuwe staatsregeling op 1 oktober 1801 werden de oude provincies, nu departementen geheten, hersteld. Het Departement van de Schelde en Maas en het Departement van de Dommel werden samengevoegd tot het Departement Brabant. Het Departementaal Bestuur van Bataafs-Brabant bestond vanaf mei 1802 uit elf gekozen leden. De staat was nu weer van onderop opgebouwd en ook het Departementaal Bestuur had het recht van voordracht van kandidaten voor het Staatsbewind.

In 1805 vergrootte Napoleon zijn invloed in het bestuur van de Republiek doordat zijn vertrouweling Schimmelpenninck tot raadpensionaris van de Republiek gekozen werd en doordat de macht van de centrale regering vergroot werd. De nieuwe staatsregeling van 29 april 1805 legde de grote autonomie van de departementale besturen aan banden. Het Wetgevend Lichaam bestond voortaan slechts uit negentien leden (waarvan twee uit Brabant), te benoemen door de raadpensionaris op voordracht van de departementale besturen. De raadpensionaris vormde de uitvoerende macht. Het Wetgevend Lichaam diende de wetten die werden voorgesteld door de raadpensionaris goed- of af te keuren. Ter ondersteuning van de regering werd op 1 mei 1805 een adviescollege, de Staatsraad, opgericht. Dit college bestond uit vijf tot negen leden, die door de raadpensionaris werden benoemd. Voor de departementale besturen werd op 19 juli 1805 het Algemeen Reglement voor de Departementale Besturen van kracht. Wat betreft taken en bevoegdheden was er sprake van continuïteit, maar de departementale besturen kwamen onder strenger toezicht van de raadpensionaris. Ook in financiële zaken werd de departementale autonomie aan banden gelegd. De departementale belastingheffing werd afgeschaft. De departementen kregen van de nationale kas een bepaalde som op basis van een ingediende begroting. Het departementaal bestuur werd van elf leden teruggebracht tot zes leden, benoemd door de raadpensionaris.

Het nationaal en gewestelijk bestuur in de periode 1806-1810

In 1806 werd Lodewijk Napoleon, een broer van Napoleon Bonaparte, koning van Holland. Op 7 augustus 1806 trad een nieuwe grondwet in werking. Het Wetgevend Lichaam bestond voortaan uit 38 en na 7 augustus 1806 uit 39 leden. Brabant vaardigde vier leden af. Elke drie maanden werden uit de vergadering twaalf personen gekozen die de voorgestelde wetten moesten bespreken in de vergadering, terwijl de overige leden hierover slechts mochten stemmen. De Staatsraad kreeg als adviescollege steeds meer invloed. Bij de invoering van de wet van 13 april 1807 en het Reglement op het Bestuur in de Departementen van 29 april 1807 werden de samenstelling en bevoegdheden van het departementaal bestuur geregeld. De naam van het departement werd ‘Departement Hollands-Brabant’. Naar Frans voorbeeld kregen de departementale besturen een eenhoofdige leiding, de landdrost, die de centrale wetten en besluiten diende uit te voeren.

Het nationaal en gewestelijk bestuur in de periode 1810-1813

Na de inlijving op 16 maart 1810 van de departementen Zeeland en Brabant, het land tussen Maas en Waal (inclusief Nijmegen) en de Bommelerwaard bij het Franse keizerrijk werd het oostelijke gedeelte van Brabant omgevormd tot het Departement van de Monden van de Rijn met de arrondissementen 's-Hertogenbosch, Eindhoven en Nijmegen. Het westelijke deel werd als Arrondissement Breda verenigd met het Departement van de Twee Nethen met als hoofdplaats Antwerpen, terwijl Zeeland het Departement van de Monden van de Schelde ging vormen. Op 9 juli 1810 werden de overige Hollandse departementen bij Frankrijk gevoegd. De Nederlanden hadden geen wetgevende vergadering meer, maar mochten afgevaardigden sturen naar de wetgevende lichamen in Parijs. Per 1 januari 1811 werd alle staatsinstellingen vervangen door Franse. Aan het hoofd van elk departement kwam een prefect. Een arrondissement werd bestuurd door een onderprefect. De onderprefect was de intermediair tussen de maires (burgemeesters) van de mairies (gemeenten) en de prefect. Hij was voornamelijk belast met het toezicht op de gemeentelijke administratie.

Het nationaal en gewestelijk bestuur in de periode 1813-1832

Nadat Napoleon in 1813 verslagen was, werden de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden samengevoegd tot het Koninkrijk der Nederlanden onder koning Willem I van Oranje. Op 9 juni 1815 werden de grenzen van het Koninkrijk der Nederlanden in grote lijnen vastgesteld. Op 18 augustus 1815 werd de nieuwe grondwet in de Noordelijke Nederlanden met grote meerderheid aangenomen. Ondanks oppositie in de Zuidelijke Nederlanden werd de grondwet als aangenomen beschouwd. De koning kreeg in de nieuwe grondwet verregaande bevoegdheden. De ministers functioneerden voornamelijk als de uitvoerders van de bevelen van de koning. De koning benoemde de leden voor de Eerste Kamer. De 110 leden van de Tweede Kamer werden door de leden van de Staten-Generaal gekozen. Ook het gewestelijk bestuur werd in 1813 gereorganiseerd. De prefecten werden vervangen door twee commissarissen-generaals voor het Departement van de Monden van de Rijn, waartoe nu ook het arrondissement Breda behoorde. De onderprefecten werden vervangen door arrondissementscommissarissen. In de grondwet van 1814 werd het provinciaal bestuur opnieuw geregeld. Op 6 april 1814 werd er een gouverneur van Brabant benoemd en werden de commissarissen-generaals van hun taken ontheven. Er kwam een provincie Brabant, sinds 1815 ‘Noord-Braband’ genoemd. Naast de provinciale staten van Brabant kwam er een dagelijks bestuur, de Gedeputeerde Staten.

Per 1 oktober 1820 werd Noord-Brabant verdeeld in zeven districten en tien steden. Aan het hoofd van elk district kwam een districtsschout te staan. Hij werd benoemd dor de koning. Vanaf het Nieuwe Reglement van 1825 heette hij districtscommissaris. Met de Provinciale Wet van 1850 verdween de indeling in bestuurlijke districten in Noord-Brabant en bestond er geen bestuurlijke laag meer tussen de gemeenten en de provincie.