De oudste Veghelse schepenprotocollen

Martien van Asseldonk, 12-4-2014

Deze gegevens mogen gebruikt worden onder verwijzing naar: Martien van Asseldonk, www.oudzijtaart.nl

Als men de registers van de oude schenkingsacten van de Tafel van de Heilige Geest en van  de kerk van Veghel (1347-1545) doorbladert, dan valt op dat alle oorkonden die door de Veghelse schepenen zijn uitgevaardigd in de volkstaal zijn geschreven, terwijl alle oorkonden geschreven door hun Bossche collega’s in het latijn opgesteld zijn. Ook de bewaard gebleven Veghelse schepenprotocollen zijn in het Nederlands geschreven. Deze protocollen dienden voor wat we tegenwoordig een ‘back-up’ noemen. Als de originele acte verloren ging, kon men aan de hand van de protocollen een nieuwe acte uitvaardigen, of, bijvoorbeeld in geval van geschillen, in elk geval de belangrijkste inhoud van die verloren akten nog kennen.

De protocollen waren de belangrijkste bron bij het bestuderen van de Veghelse schepenen. Daarvoor was het nodig om een idee te hebben hoe die protocollen in elkaar zaten, alleen al omdat soms de logica in de opvolging van de datums duister was. Bovendien vroeg ik me af: is er, behalve het overnemen van namen van schepenen op bepaalde datums, nog meer informatie over de schepenen uit de protocollen te halen? Bij dit onderzoek was het was nuttig dat ik al eerder al de vier oudste schepenprotcollen (inv. nrs. 23 tot en met 26) getranscribeerd had.

De eerste acte van het oudst bewaard gebleven protocol dateert van 5 december 1529. De oudste Veghelse schepenprotocollen zijn dikke boeken. Ze bestaan uit een aantal ingebonden deeltjes, waarvan de meeste zijn voorzien van schutbladen van perkament of papier. De opschriften op de schutbladen zijn sterk afgesleten, wat er op wijst dat de deeltjes pas op een later moment ingebonden zijn, na eerst lange tijd als losse deeltjes door het leven te zijn gegaan. Niet in alle protocollen zijn de deeltjes op de juiste volgorde ingebonden en ten tijde van het inbinden waren enkele deeltjes al verloren gegaan. We onderzochten of er enig systeem zit in die delen waaruit de oudste protocollen zijn samengesteld.

Als we willen vaststellen op welk moment de schrijver of schrijvers van de protocollen aan een nieuw deeltje begonnen, moeten we rekening houden met enige ruis. De datering van de acten in de protocollen vertoont enige wisseling, bijvoorbeeld omdat:

-        De acte werd (nog zonder datum) op in het protocol ingeschreven, maar de uitvaardiging liep vertraging op, zodat de datering in het protocol van latere datum is dan verwacht.

-        De uitgevaardigde acte werd pas na enige tijd in het protocol bijgeschreven, zodat de datering in het protocol van vroegere datum is dan verwacht.

-        Aan het begin en einde van het protocol kunnen folios losgeraakt zijn en eventueel vervolgens ergens midden in het protocol gestoken.

Het is ook voorstelbaar dat er op een bepaalde datum een nieuw protocol ingevoerd werd, maar dat de schrijver uit zuinigheidsoverwegingen de overblijvende lege bladzijden van het protocol volschreef, voordat hij aan het nieuwe protocol begon. Als dat al gebeurde, dan gebeurde dat niet altijd, omdat een aantal protocollen lege folios aan het einde hebben.

Om rekening te houden met deze ruis werd van elk deeltje de datums van de eerste vijf en de laatste vijf akten genoteerd. Daarbij laten we de schutbladen buiten beschouwing. Dat leverde de volgende bevindingen op:

Rechterlijk archief Veghel, inv. nr. 23, protocol 1529-1538

Dit protocol bestaat uit 8 deeltjes, gemerkt met de letters A tot en met H.

Deel R23 van het oud rechterlijk archief van Veghel is (nog) niet gedigitaliseerd. Er bevond zich in 2006 een ingebonden fotokopie van dit deel in de bibliotheek in het depot Veghel van het Streekarchief Brabant Noord-Oost. Een tweede niet-ingebonden kopie bevond zich daar in een doos. De bladzijden in de doos zijn twee maal genummerd. Een maal per deeltje (A-H, gevolgd door een nummer) en eenmaal met een doorlopende nummering van 1 t/m 375. In het oorspronkelijke register is deze nummering in potlood aangebracht van 1 t/m 61 (deel A en een deel van deel B). Hier is de doorlopende nummering aangehouden.

Deel A had al het nodige geleden toen het werd ingebonden. Er zijn enkele van de laatste de laatste folios van dit deeltje verloren gegaan. Aan het begin zijn enkele folios los geraakt en die bevonden zich toen de fotocopies werden gemaakt ergens midden in het register (fol. 14 en fol. 49). Die volgorde is voor de datering hersteld.

Conclusies:

-        Het deel met de acten van 1536 was ten tijde van het inbinden van de deeltjes al verloren gegaan.

-        Enkele deeltjes lijken op willekeurige datums te eindigen: Deel A (juni of begin juli 1530), deel D (oktober of november 1533). Mogelijk schreef men het register gewoon vol.

-        Deel B eindigt in april 1531. Vermoedelijk hield men het kalenderjaar aan, dat in de paasstijl van goede vrijdag tot goede vrijdag liep. Goede vrijdag viel in 1531 op 10 april.

-        Delen C, E, F, G, H eindigen in december of januari.  Mogelijk ging men ofwel uit van 1 januari, ofwel van het eerste jaargeding dat – althans in de zeventiende en achttiende eeuw - in het midden van januari gehouden werd. Vanaf deel E (1534) ontstaat er dus continuïteit of systematiek wat betreft het moment dat men aan een nieuw protocol begon.

Rechterlijk archief Veghel, inv. nr. 24, protocol 1538-1545

Dit protocol bestaat uit 6 deeltjes.

Conclusies:

-        Deel A eindigt aan het einde van het kalenderjaar 1539, of misschien met het jaargeding mid-januari 1540.

-        Deel B loopt door tot Pasen 1541 en daarna liepen de protocollen steeds van Pasen tot Pasen. Dat komt overeen met de paasstijl.  Men rekende een kalenderjaar van Goede Vrijdag tot Goede Vrijdag.

Rechterlijk archief Veghel, inv. nr. 25, protocol 1545-1552

Dit protocol bestaat uit 6 deeltjes. Omdat de delen steeds duidelijk van Pasen tot Pasen liepen is alleen Pasen met het jaartal vermeld, dus geen datums van de eerste en laatste akten. Elk deeltje loopt over één jaar, behalve deel C dat bestaat uit twee ingebonden jaargangen.

Op folio 146 staat: het voorgaande protocol is gezegeld op 16 april 1547 die welck was des saterdaechs nae paesschen. En waren schepenen: waarna een lijst met namen van schepen volgt.

Op fol. 412 staat ook een lijst met namen van schepenen.

Op fol. 257 staat: protocol van 1547, op folio 414: protocol van 1549 en op fol. 503: anno 1550. Dit wijst er op dat de delen de jaartallen volgden, die met Pasen (op goede vrijdag) veranderden.

Rechterlijk archief Veghel, inv. nr. 26, protocol 1552-1559

Dit protocol bestaat uit 7 deeltjes. Ook hier lopen de delen van Pasen tot Pasen.

In R26 ontbreken lijsten met namen van schepenen.

Rechterlijk archief Veghel, inv. nr. 27, protocol 1559-1565

Dit protocol bestaat uit 6 deeltjes, lopende van Pasen tot Pasen.

Op fol. 284 staan de scepenen van desen prothocolle genoemd, dat is over de periode van Pasen 1560 tot Pasen 1561. Dergelijke lijsten staan ook op fol. 386 (1561-1562), 476 (1562-1563) en fol. 674 (1563-1564).

Rechterlijk archief Veghel, inv. nr. 28, protocol 1566-1573

Dit protocol bestaat uit 7 deeltjes, lopende van Pasen tot Pasen.

Het deel van Pasen 1565 tot Pasen 1566 ontbreekt tussen R27 en R28. Het deel dat loopt van Pasen 1566 tot Pasen 1567 is op de verkeerde plaats ingebonden.

Op fol. 122 staat op een gehavende folio en slecht leesbaar: die scepenen van Vechel van den jairen LXVIen ende LXVII syn .. hyer na volgende, waarna de namen van de schepenen volgen. Ook op fol. 258 staat een lijst met de namen van de schepenen (van Pasen 1568 tot Pasen 1569). Op fol. 350c staat (vertaald): het protocol van de schepenen van Veghel van 1569, beginnende op 16 april, waarne een nauwelijks leesbare lijst met de namen van de schepenen volgt. Ten slotte staat een lijst met namen van schepenen gegeven op fol. 660 (1571-1572). Ook dit schutblad is afgesleten en de tekst is slecht leesbaar.

Er is nog een tweede schepenregister uit deze periode bewaard gebleven (inv.nr. 33). Het betreft de registratie van civiele rechtzaken voor de Veghelse schepenbank over de periode 1569-1572.

Rechterlijk archief Veghel, inv. nr. 29, protocol 1573-1583

Dit protocol bestaat uit 7 deeltjes. In 1576 werd van de Paasstijl overgegaan naar een kalenderjaar dat begint op 1 januari en loopt tot 31 december. Om te kijken of het protocol inderdaad het kalender volgde, of van jaargeding naar jaargeding (half januari) ging lopen, zijn weer de vijf eerste en 5 laatse datums van elk deel gegeven.

Behalve het algemeen schepenprotocol bestond er in deze periode nog een tweede register (inv. nr. 34), waarin betaalbeloftes over de periode van 1576 tot 1581 werden genoteerd.

Aangezien deel A oorsponkelijk begon met Pasen 1574 zijn aan het begin van dit deel kennelijk een aantal folios verloren gegaan. De deeltjes met de acten over 1573 en 1577 zijn op de verkeerde plaatsen ingebonden. Deel D en G bevatten twee jaargangen, de andere delen ieder één jaargang.

Op fol. 0 staat: prothocol huius scabinorum hic de Vechel de anno septimogesimo quarto incpiendo vicesimo octavo die mense Juny (het protocol van de schepenen van Veghel van 1574 beginnend op 24 juni). Op fol. 96 staan de namen van die scepens van desen prothocolle genoemd. Op fol. 392 staan de namen van die scepenen van dese voorseyden twee jaren. Ook op fol 579 staan de namen van schepenen genoemd, alsmede op fol. 748 en fol. 888.

Deel A en B lopen van Pasen tot Pasen. Deel C loopt van Pasen 1575 tot 31 december 1576. Daarmee volgde Veghel een ordonnantie van de Spaanse lergeraanvoerder en landvoogd van de Nederlanden Don Luis de Zúñiga y Requesens dat in de loop van 1575 werd uitgevaardigd om vanaf 1 januari 1576 de 1-januari stijl te gebruiken in vervanging van de paasstijl. 

Rechterlijk archief Veghel, inv. nr. 30, protocol 1584-1589

Deel A bestaat uit twee jaargangen de andere delen ieder uit één jaargang.

Op folio 310 staat: schepenen van desen protocolle zyn geweest, waarna een lijst meet namen vand e schepenen volgt. Evenzo op fol.  804d: nomina scabinorum huius prothocolli de anno XV^C ende LXXXVIII (de namen van de schepenen van dit protocol van het jaar 1588)

Rechterlijk archief Veghel, inv. nr. 31, protocol 1589-1596

Van delen F en G lijkt een deel verloren gegaan. Deel H eindigt in april 1596, het volgende protocol begint in juni 1596.

Op R31, fol. 358 staan de scepenen van desen prothocolle. Ook op fol. 864 staat een lijst met namen van schepenen.

Conclusie:

Een lastig te beantwoorden vraag is of de protocollen na 1575 van 1 januari tot 31 december liepen of van jaargeding tot jaargeding (in mid januari of februari). In de volgende tabel zijn de overgangen van de protocollen samengevat.

De conclusie is dat men in 1576 volgens het bevel van de landvoogd het protocol waarschijnlijk op 31 december liet eindigen. De daarop volgende protocollen geven latere datums voor de overgang van het ene naar het andere protocol. Eerder gaven we als mogelijke reden voor dergelijke latere datums: de acte werd (nog zonder datum) op in het protocol ingeschreven, maar de uitvaardiging liep vertraging op. Deze verklaring voldoet niet omdat de latere datums te consequent en algemeen zijn. De conclusie is daarom dat het men het protocol dat op 1-1-1577 begon liet doorlopen tot het jaargeding van 1578. Voor de rest van de onderzochte periode (tot en met 1596) liepen de protocollen van jaargeding tot jaargeding.

Samenvatting:

De oudste Veghelse schepenprotocollen bestaan uit een aantal ingebonden deeltjes. De opschriften op de schutbladen zijn sterk afgesleten, wat er op wijst dat de deeltjes pas op een later moment ingebonden zijn, na eerst lange tijd als losse deeltjes door het leven te zijn gegaan. Niet in alle protocollen zijn de deeltjes op de juiste volgorde ingebonden en ten tijde van het inbinden waren enkele deeltjes al verloren gegaan. We onderzochten of er enig systeem zit in die delen waaruit de oudste protocollen zijn samengesteld.

Bevindingen:

-        De eerste delen van 1529 tot 1533 hebben nog geen duidelijk patroon. Elk protocol eindigde in een andere maand.

-        Vanaf 1534 eindigden de protocollen steeds in december of januari. Het is niet goed vast te stellen of men daarbij uitging van 1 januari, of van de jaargedingen in januari of februari.

-        Het protocol dat begint in januari 1541 loopt door tot Pasen 1541.

-        Van 1541 tot 1575 liepen alle protocollen van Pasen tot Pasen. Dit kwam overeen met de paasstijl van de jaartelling, men begon aan het volgend ejaar op Goede Vrijdag voor Pasen.

-        In 1575 ordonneerde landvoogd Requesens dat het nieuwe jaar voortaan op 1 januari zou beginnen. In Veghel had dit invloed op de indeling van de protocollen. Het protocol dat begint op Pasen 1575 loopt door tot 31 december 1576.

-        De volgende protollen  in de onderzochte periode (dat is tot en met 1596) lopen steeds tot het jaargeding.

Dit bevestigt het idee dat in Veghel ook al in de zestiende eeuw de jaargedingen in januari en februari gehouden werden.

Vanaf 1547 troffen we lijsten met namen van schepenen aan, die bij de betreffende protocollen hoorden. Soms wordt ook aangegeven welke schepenen er in dat jaar verangen waren. Dergelijke lijsten vonden we zowel voor de periode dat de protocollen van Pasen tot Pasen liepen als voor de period van jaargeding tot jaargeding.

We vroegen ons daarom af of die protocollen ‘schepenjaren’ defineerden. Met andere woorden: liep het schepenjaar van 1541 tot 1575 van Pasen tot Pasen en pas daarna pas van jaargeding tot jaargeding? Het antwoord is, nee. Het einde van een ‘schepenjaar’ wordt in de bronnen ook wel ‘het verzetten van de wet’ genoemd. Het was het moment dat de schepenen vervangen werden en de jaargedingen gehouden worden. Als we letten op het moment dat de schepenen in de periode 1541-1575 vervangen werden, dan blijkt dat dit vaker gebeurde in de eerste maanden van het jaar, en niet in april.

Dat betekent dat we niet al te veel conclusies mogen trekken aan de looptijd van de protocollen. Die looptijd ging vanaf rond 1576 wel gelijk lopen met de schepenjaren, maar daarvoor hadden ze een eigen logica. Men had eerst geen duidelijk systeem en volgde vanaf 1541 de kalenderjaren volgens de Paasstijl. Toen de Paasstijl in 1576 afgeschaft werd, veranderde men in Veghel ook de looptijd van het protocol.

Dus het antwoord op de vraag: is er, behalve het overnemen van namen van schepenen op bepaalde datums, nog meer informatie over de schepenen uit de protocollen te halen, luidt: dit onderzoekje heeft wat dat betreft niet veel opgeleverd. Behalve dan natuurlijk een beter begrip van de oudste Veghelse schepenprotocollen.