Het nachtvrijen

Martien van Asseldonk

27 november 2014

Deze gegevens mogen gebruikt worden onder verwijzing naar: Martien van Asseldonk, www.oudzijtaart.nl

De gewoonte om ’s nachts ongehuwde meisjes te bezoeken staat bekend als het nachtvrijen of het venstervrijen. De jongens bezochten het meisje van hun keuze en spraken haar door een venstertje, meestal dat van de opkamer, aan. Viel de jongen in de smaak, dan mocht hij door het venster naar binnen klimmen om de nacht tot het ochtengloren bij haar door te brengen. Dit was een algemeen gebruik dat aan strenge regels was gebonden. Zo mocht de jongen onder geen beding onder de dekens kruipen. Jongens die de groepscode verbraken konden rekenen op een flink pak slaag van hun groepsgenoten of op ketelmuziek. Als die daar achter kwamen tenminste.

Bron: Rooijakkers, G., Rituele Repertoires. Volkscultuur in oostelijk Noord-Brabant 1559-1853 (Nijmegen 1994), 360-362.

Gegevens over Veghel

De Veghelse ketellapper en weduwnaar Matthijs Hendrickx Verputten kreeg een relatie met Elisabeth Hendrickx van den Bogaert. De familie van Elisabeth kwam daar op tegen, en Matthijs probeerde zijn voorgenomen huwelijk te redden door aan te tonen dat ze al ondertrouwd waren. Hij liet daartoe verschillende verklaringen afleggen.

Hendrina van Eck verklaarde op 26-3-1695:

dat op vrijdag den sestienden meert lestleden ofte ontrent dien tijt, is geweest ten huijsen van Elisabeth Hendrickx van den Bogaert, alwaar soo tusschen Hendricks van den Bogaert ende Jenneken Laureijnsen haer dienstmaegt eenige reden ende discurssen sijn voorgevalle over ende ter saecke van de vrijatie van Matthijs Hendrickx Verputten ende Lijsabeth Hendrickx voorscreven, onder welcke meer andere reden dat subject raeckende sij deponente verclaert gehoort te hebben dat Jenneken Laureijnsen tegens Elisabeth van den Bogaert seijde: “Geeft den ringh aen Hendrina van Eeck, die sal se aen Matthijs Hendrickx den Ketelaar wel waer geven.”  Waer op dat sij deponenten antwoorden: “ Ick en bemoij mij den ringh niet, ick gae naer huijs toe.”

Verklaerende verders dat Matthijs Hendricx den requirant ende Lijsabeth van den Bogaert verscheijde maelen aen haer deponentens huijs hebben wesen praeten ende specialijck dat ontrent int laest van februuarij ofte int begin van meert lestleden soo den requirant als Lijsabeth van den Bogaert des s’ nachts ontrent vier uuren aen haer huijse sijn komen kloppen ende dat Jan Jans haeren man is uijt den bed gesprongen ende heeft haer beijde de deur geopent ende ingelaeten, ende eenig vuer voor haer gehaelt, ende aengeleijt, naar alle ‘t welcken gepasseerde sij deponente de gardijne heeft toegeschoven ende is wederom int slaep gevallen, niet weetende te seggen wat sij vervolgens onder malckanderen gedaen ofte verrigt hebben.

Item verklaert sij deponente dat Lijsabeth Hendrickx van den Bogaert den derden meert laestleden, zijnde saterdag voor vasten avont bij haer deponente is wesen spinnen ende dat als doen des avonts ontrent thien uuren aldaer mede is ingekomen Matthijs Hendrickx den requirant, welcke met Lijsabeth voorscreven is in eenige discourssen geraeckt ende heeft sigh bij haer voort vuer nedergeseth daer sij te semen sijn blijven sitten tot des s’ morgens omtrent vijf uuren, dog alsoo sij deponente ende haeren man dien geheelen nagt hebben leggen slaepen, soo verklaert niet te weeten wat onder haer gepasseert is, als alleenlijck dat haer deponents man ende Matthijs Hendrickx des ‘s morgens ontrent vijf uuren sijn uijt den huijs gegaen, ende is als doen Lijsebth Hendricx van den Bogaert bij haer deponente komen op het bed leggen tot ontrent des morgens seven uur ofte daer ontrent.”

Jenneken Laurijnsenverklaarde op dezelfde dag:

dat op sondag den elfden meert des avonts ontrent agt uuren is in ‘t huijs gecomen Elisabeth Hendricks van den Boogaert, bij de welcken Thomas Hendrickx van de Bogaert, haere broeder, sij als dienstmaegt woonagtig is, wanneer sij deponente tegens Elisabeth voorscreven seijde: “Ghij behoort uw te schaemen, ofte en schaemt ghij uw niet voor die luijen daer ghij in huijs seijt geweest, dat ghij daer soo laet blijft sitten,” ende haer verders bekijvende, verklaert gehoort te hebben dat Lijsabeth tegens haer antwoorden: “Of ghij kijft ofte niet en kijft, het en sal anders niet sijn, in de kast daer leijt den ringh.”

Heer Arnoldus van den Broeck verklaarde op die dag dat:

op den 12 maert aen sijn logement is gekomen Elisabeth Hendickx van den Bogaert, vraegende off sij voor sijn E.E. swager wederom soude spinnen, gelijck sij van te vooren gedaen hadden, waer op hij heer deponent antwoorde: “Dat moet ghij vraegen aen Margriet Hendrick Dirckx. Maar soo ghij gelt verdient hebt, soo komt bij mijn, ick sal het uw geven,” onder welcke redenen mede op sijns heeren deponents kamer is gekomen Matthijs Hendrickx van der Putten, gaende sitten neffens Elisabeth Hendrickx van den Bogaert voorscreven, waer mede dan het voorgaende discours van spinnen is afgebroocken.

Verklaerende verders hij heer deponent dat Matthijs Hendrickx van der Putten hem afvraegde of men in den vasten wel mogt trouwen, die daer op antwoorden sat sulcx mogt geschieden, daer bij voegende: “Gaet bij heer Jan Tooten en laet hem een jucator sien en presenteert hem die, want bij de vicaris soude het wel vier of vijf pattacoons kosten,” op welcke redenen den requiranr hem heer deponent versogt dat hij voor hem wilden gaen bij heer Jan Tooten voorscreven te vraegen of sulcken trouw in de vasten konden geschieden, hetgeen dan heeft aengenomen, dog overmits de absentie van heer Jan Tooten heeft het selve niet konnen effectueren.

Verders attesterende, getuijgt hij heer deponent dat den requirant des daegs te vooren aen hem hadde gegeven twee schellinge in specie omme daer voor tot vorderinge van de saecken ende het goet succes vant huwelijck te doen twee missen, hem vraegende of sulcx gedaen hadde, waer op dat antwoorden van: “Ja,” presenterende aen hem Heer deponent nog twee schellinge voor twee gelijcke misse, hetgeen insgelijckx heeft aengenomen ende de volgende daegen gedaen heeft, ende heeft oock Elisabeth Hendrickx van den Bogaert belooft int doen en bedienen der selver missen present te willen wesen, op alle welcke redenen hij heer deponent tegens Elisabeth ende den requirant seijde: “Als ghij sulcx aen malckanderen belooft soudt hebben, soo seijt gij luijden voor Godt soo veel als getrout,” daer op den requirant antwoorden: “Soo neeme ick het oock," ende Elisabeth hetselve hoorende stil swijgende heeft laeten passeeren.

Eijndelijck verklaert hij deponent, dat de meergemelte Elisabeth van den Bogaert soo voor als nae alle de voorscreven discourssen heeft hooren seggen: “Ick mag Matthijs wel leijden,” ende dat hij heer deponent tegens den requirant seijde: “Matthijs, ghij hebt daer een vraije dogter voor de hant, sij sal voor uw wel goet gaen spinnen,”  antwoordende daer op den requirant: “Sij sal voor mijn spinnen.”

Jacomijna Bijmans  verklaarde op die dag dat

op maendag 12 meert des ‘s morgens ontrent thien uuren aen den agterdeur van den hoff heeft hooren kloppen ende dat daer op de deur heeft geopent, ende in haer huijsing is gekomen den requirant ende Elisabeth Hendrickx van den Bogaert, welcke apart in de agterkamer sijn gaen sitten, ende hebben aldaer voor haer gecomandeert een kan bier en brandewijn, mitsgaders doen aanleggen een vuer, waer mede besig sijnde, gehoort heeft.

Dat Elisabeth Hendrickx van den Bogaert tegens den requirant ende haer deponente verhaelde dat Jenneken Laureijnsen des avonts te vooren sijde sondag den elfden der selver maent haer bekeven hadde, om dat met Matthijs den Ketelaar des avonts soo laat ten huijse van haer deponente was geweest. Ende dat nae veele kijfagtige redenen haer hadde geantwoort dat sij soo niet en behoefde te tieren, dat het niet en konden helpen, dat het nu soo verre gekomen was, als het konde komen, “gaet in de kast, in de silveren beecker sult ghij vinden wat daer van is”, nae welcke verhaling soo den requirant als Elisabeth Hendrickx van den Bogaert aldaer hebben blijven sitten consumerende eenige eetwaar, terwijlen dat sij deponene met andere haer domistiecke saecken besigh was.

Attesterende verder dat den requirant ontrent vier uuren in den naermiddag door Johanna Bijmans, dogter van de deponente, haer heeft doen bij hun in de agterkamer roepen, als waar komende den requirant tegens haer seijde: “Jacomijn, ick woude wel dat ghij den stadthouder woudt versoecken dat hij ons dese naarmiddag in ondertrouw woude aenteeckenen,” waer op sij deponente antwoorden: “Ick en weet niet of hij dat wel sal willen doen, omdat het vandaeg maendag is, ende den ondertrouw des saterdags volgens het reglement moet geschieden ende hij valt wat precies,” waer op dat Elisabeth Hendrickx van den Bogaert antwoorde: “Hij  heeft mijn suster Cathelijn op een maendag wel ondertrouwt, en dan souden wij beijden op eenen maendag ondertrouwen,” haer deponente versoeckende dat sij het den stadthouder eens wilden voordraegen en afweigen.

Ten welcken eijnde is gegaen ten huijsen van Jacob Martens, ende heeft den stadthouder apart geroepen ende heeft hem het versoeck van de requirant ende Elisabeth van den Bogaert voorgehouden, dog daer inne niet willen konsenteren, maer dat op saterdag sijnde den behoorlijcken dag, souden komen int raethuijs naer ouder gewoonten, ende dat dan haer in ondertrouw souden aennemen, welck raport sij deponente aen den requirant ende Elisabeth Hendrickx van den Bogaert wederom heeft overgebragt, die daer over wederseijts niet wel gekonsenteert waeren, ende naemen voor om met malkanderenweg te gaen ofte door te gaen, eerst naer Eijndhoven ende vervolgens naer Helmont, waer inne Elisabeth oock concenteerden, seggende verdersde deponente tegens den requirant ende Elisabeth voorscreven dese woorden in specie: “Doet uw dingen met vatsoen ende komt een saterdag soo vroeg als ghij wilt,” hetgeene beijde ende ider van haer aennam te doen, en sijn doenmaels nog te saemen tot den avont toe aldaer blijven sitten en eijndelijck gescheijden.

Item verklaert sij deponente dat Elisabeth Hendricks van den Bogaert des woensdags den 14 ofte wel des sonderdags daer aenvolgende immers een van die twee daegen, des voormiddags aen haer huys bij haer is gecomen, versoeckende dat sij Thomas Hendrickx van den Bogaert, haeren broeder, ter minne ende in vrintsschap eens wilden aenspreecken, dat hij haer voorgenomen huwelijck met Matthijs Hendricx van der Putten dog willde accorderen ende toestaen, ‘t geen oock heeft aengenomen, ende heeft haeren broeder bij voorvall dat hij tot haeren huijsen door den stadthouder was gedaegt, omme over seeckeren voorgevalle vegterije getuijgenisse der waerheijt te geven, ten dien voorscreven aengesproocken, die haer daer op repliceerden en antwoorden: “Mijn suster is voor geene weduwenaar ende Ketelaar, sij is de principaelste dogter van Vechel, dog is het soo dat sij nu met hem haer gatt verbrandt heeft, soo mag sij op de bladeren sitten.”

Het probleem was dat Daendel van Kilsdonck ook een relatie had met Elisabeth. Johanna Bijmans, oud ontrent 15 jaeren, verklaarde op 26-3-1795 dat:

op vrijdag sijnde den 16 dag deser maent meert ten huisjen van Harmen Bijmans haeren vader des avonts ontrent agt uuren sijn in de voorkamer offte stooff geweest Matthijs Hendrick van der Putten, ende Elisabeth Hendricx van den Bogaart, de welcke sij deponente een glas wijn op haeren ordere heeft door haer moeder in de kamer laeten brengen, veklaerende met het openstaen van de deur te hebben gehoort dat Elisabeth voorscreven tegens den requirant seijden, datter eenige luijden waeren, die hem over en ter saecke van haer vrijagie seer drijgden den hals te breecken, ende dat den requirant daer op antwoorden: “Heeft mijn Onze Lieve Heer daer toe geroepen, soo moet ick oock komen, maer anders heb ick den (bruggel) daer af,” ende dat daer op Elisabeth van den Bogaert antwoorden: “Ick en souden niet gaerne hebbe dat sulcx door mij toequam. Indien wij soo verre niet gepraet en hadde het en ouw soo ver niet komen,” versoeckende daer op dat hij requirant haer soude ontslaen, het geen hij seijde, noijt, nog nimmer meer te sullen doen.

Op 3-4-1685 verklaarde Daendel Daendels van Kilsdonck, oud ontrent 25 jaren, dat ook hij een relatie met Elisabeth had. Hij had drie keer 's nachts op haar bed geslapen. Hij verklaarde dat:

langen tijt genegentheijt gehadt hebbende tot Elisabeth Hendrickx van den Boogart, oock dickmaels aen haer huijsinge heeft geweest omme met haer minnelijck discoursen houden, dat tot dien eijnde tot drie distincte reijsen des ‘s nachts is gecomen over de plaets van Harmen Bijmans ende dat door de zeijde venster van Thomas haeren broeder is in huijs gecomen. Hebbende de selve venster den uijtsigt op de plaets voorscreven ende is bij haer gaen leggen op het bedde tot het aenkomen van den daege, onder andere verklaert hij deponent, dat den 17en meert laest leden bij haer leggende als voor en ten huijse van Johannis van Lieshoudt, haere swager, met malkanderen discourssen hebben gehadt van Matthijs van der Putten, onder welcke redenen Elisabeth voorscreven seyde tegens den deponent: “Ick mag Matthijs wel leijden. Ick sal hem niet vergeten.”

Verders attesterende getuygt hij deponent dat des donderdags den 15den daer voorens des avonts den preciesen dag onbegrepen bij hem deponent aen den hof van Wouter van der Santvoort is gecomen Anthonii Spirincx, en vraegende of hij deponent van hem als mede pretendent van Elisabeth van den Boogaert voorscreven met eenige rekonitie ofte erkentenis wilde te vrede wesen, ende dat dien volgende mogte gaen ende worden gepresenteert voor Mathijs den Ketelaar, waer op hij deponent antwoorden: “Komt ghij dat nog versoecken naedermael dat ghij weet dat se al berijts versogt hebben van den stadthouder om te saemen te weten Mathijs ende Elisabeth te ondertrouwen,” waer nae soo hij deponent als Anthoni Spirinckx sijn gegaen aen het huijs van Anthonij Dirckx daer Anthoni Spirinczx hem wederom vraegde ofte hij met een reconistie wilde te vreden sijn, waer op itrativelijck antwoorden: “Of ghij het seijt ofte den Ketelaer, ick prettendeeten ende wil se hebben,” wanneer Anthonij Spirinckx antwoorden: “Ick hebbe meermaels een blauwen scheen geloopen.” “Soo sal ick dit dan oock loopen,” daer mede van sijn stoel op springende, ende sijn die discoursen daer mede afgebroocken.

Op 12-4-1685 verklaarde Aeltien Amelissen, weduwe van Willem Gerrit Stoten, dat:

dijnsdag den 13 meert den preciesen dag onbegreepen, des avonts tusschen tien en elf uuren is gecomen ten huijsen van Elisabeth van den Boogert, den welcken met Matthijs van der Putten, alias den Ketelaer, aen den taeffel saete te samen eeten ‘t welcke sij deponente tegens Matthijs voorscreven seijde: “Het is goet sien dat ghij vuer aen uwen steck hebt en dat ghij hier samen sitt en eett, in dien gij hier geen meerder vrijigheijt en had als ick, gij en sout hier niet sitten.” Waer op dat Elisabeth antwoorden tegens haer deponente: “Ick en ben in uw niet gehouwen om uw eeten te geven, nu sullen de luijden wel sien ter wijlen wij al te saemen eeten, dat het nu sijn sal, Matthijs eet al en set uw al vast int gebruijck.”

Bron: R93, fol. 5 en verder.