|
Spoken, heksen en de duivel
Martien van
Asseldonk
26 november 2014
Deze gegevens mogen gebruikt worden
onder verwijzing naar: Martien van Asseldonk, www.oudzijtaart.nl
Voor dit opstel gebruiken we de volgende bronnen:
-
C. R. Hermans,
Geschiedkundig mengelwerk over de
provincie Noord-Braband eerste deel ('s-Hertogenbosch 1840), zijn
bespreking van: Petrus van de Bossche,
Den Catholijcken Pedagoge, ofte
christelijcken onderwijzer in den Catechismus... Uitleggende de
christelijcke waerheden, ende principaele mysterien van het heijlig
Roomsch Catholijck Apostelijck Geloof, (Antwerpen 1690). Petrus van
de Bossche leefde en werkte twintig jaar in de meierij.
-
Frank. C. Meijneke,
Op reis door de Meierij met
Stephanus Hanewinckel. Voettochten en bespiegelingen van een dominee,
1789-1850 (Tilburg 2009). Dominee Hanewinckel vermeldt hier en daar
de angst voor heksen en sproken van de bevolking van de Meierij.
-
Willem van
Stiphout, Uit ’n dagboek van een verhuizer(Oirschot, oktober
1984) (herinneringen aan zijn jeugd in Zijtaart, niet uitgegeven).
-
Van Dam, Bernard,
Oud-brabants dorpsleven. Wonen en
werken op het Brabantse platteland (Eindhoven 1972) 219-220.
-
In 2007 en 2008
werden door Martien van Asseldonk een aantal interviews gehouden met
oudere inwoners van Zijtaart. Zij haalden herinneringen op aan
'vroeger'. Ook daarin figureren heksen.
De nachtmerrie
Hanewinckel, 275:
Op mijne
wandeling van Heeswijk herwaards werd mij door eenen man verhaald, dat
hij zeer dikwijls, zelfs nog kort geleden, door de nachtmerrie werd
bereeden, dus drukte hij zicht uit. Doch nu wilde hij, omdat zij hem
niet in rust wilde laaten, een mes mede te bed neemen, om haar, als zij
weder kwam, dood te steken. (..) Ik voeg hier bij, dat de dwaaze
roomschen de nachtmerrie voor een spook houden, doch dat tevens vleesch
en benen bezit. Zij zijn ijslijk benaauwd voor dezelve, en gebruiken,
als een zeker behoedmiddel, de voorzorg. om hunne schoenen of klompen
verkeerd voor het bed te zetten, dan kan dat spook niet in dezelve
stappen en zoo op het bed klimmen.
Petrus van de Bossche vermeldt als een bijgelovige
praktijk:
Het
gheraemte van een peertshooft boven op den stal te leggen, op dat de
beesten niet en souden betovert worden.
Hemans licht toe:
Dit
bijgeloovig middel schijnt nog niet geheel in onbruik te zijn geraakt.
De heer van den Bergh maakte ons er insgelijks opmerkzaam op. "De
nachtmerrie," zegt hij, is algemeen bekend als een alf, die eene
menschelijke gedaante aanneemt, en de slapenden drukt en benaauwt; ook
gelooft men, dat hij paarden berijdt, hetgeen zigtbaar is aan de
bolletjes, die men dan in hun haar en manen vindt: om deze tooverij af
te weren, plegen de landlieden in Overijssel, een geraamte van eenen
paardenkop aan den stal te spijkeren."
Durk den Beir
Hanewinckel, 275:
Ik moet
hier een tweede majorijsch spook bijvoegen. Zie hier hoe mij verhaald
werd. (..) Een zekere jager dien zij Durk den Beir noemen (..) wierd om
zijne euveldaden vervloekt en veroordeeld, om 's nachts door de lucht te
zwerven. Hij heeft dan eee tallooze menigte honden, groote en kleine,
alle aan malkanderen gekoppeld, bij zich. Hoort Durk de Beir 's avonds
of 's nachts iemand zingen of fluiten, of ontmoet hij iemand, deze
dwingt hij om zijne honden vast te houden, terwijl hij dan eens op zijn
gemak gaat wandelen en een luchtje scheppen. Komt hij weder, en heeft
men zijne honden losgelaaten (..), dan breekt hij zulk eenen den hals.
Deeze Duek den Beir is intusschen niets anders dan vogeltjens, zijnde
een soort van plevieren of Tureluurs, die 's avonds met geheele schoolen
door de lucht vliegen en door hunne vlucht een sterk gedruisch
veroorzaaken. Het geluid van dezelve gelijkt van verre zeer wel naar het
geblaf van kleine hondjens.
Dwaallichtjes
Hanewinckel, 183:
Men zie
in de Peel, wijl zij een moeras is, en de moeraslucht zeer ligtlijk
ontvlamt, dikwijls dwaallichten, hier stalkaarsen genoemd, deeze houdt
men voor ongedoopte kinderen en beklaagt altijd derzelver ongelukkig
lot, wijl zij tot den jongsten dag, omdat zij niet gedopt zijn,
omzwerven: ook ziet men er wel eens groote vuurklompen of pilaaren uit
eene phosphorische stof bestaande, zweven, deezen noemt men gloeiënde
mannen, men houd ze voor verdoemde menschen, die tot straf hunner
misdaaden moeten omzwerven; zij komen, zegt hij bijgeloof van het
kerkhof, doch zijn dan zwart en onzigtbaar, maar zoodra zij in de Peel
zijn, moeten zij branden, wanneer men dezelve ziet, tekent men met een
kruis, als een zeker middel, om niet van hun beledigd te worden.
Verschijningen van dooden
Hanewinckel, 177, 203:
Voor
spooken vreest men geweldig. Verschijningen van dooden worden heilig
geloofd.
Het
bijgeloof en schrik voor spoken, weerwolven, toverijën enz. enz. is
ontzaglijk sterk in de Majorij, er is geen dorp, of er vertoont zich,
volgens het voorgeeven der inwooners, het een of ander spook, het geen
men over het algemeen grouwel noemt, maar vooral is het bijgeloof der
roomschen onuitspreeklijk groot omtrent kerkhoven; zij zullen nimmer 's
avonds over een kerkhof gaan, ten zij in de allergrootste
noodzakelijkheid, en dan nog tekenen zij zich van te vooren met het
teken des kruis, want hier is het, dat geesten en spooken, vooral 's
nachtsom twaalf uuren, vrij hof houden.
Johan van Nunen (over Zijtaart in de jaren dertig):
Een keer had Has Broek met zijn kameraden, waaronder
Piet van de Linden en Cor Spruijt gewed dat hij ’s nachts gerust op het
kerkhof durfde lopen. Piet en Cor hadden toen een biet uitgehold en daar
ogen in gemaakt en een kaars erin. Toen Has op het kerkhof kwam, staken
ze de biet achter een kruis vandaan en Has naaide eruit. Ze moesten nog
vlug zijn om terug te zijn bij Spruijt, voordat Has weer terug kwam.
Heksen
Willem van Stiphout:
Willem van Stiphout hoorde het volgende verhaal
van zijn grootmoeder Barbera van Eerdt. Het moet zich rond 1884
afgespeeld hebben: Op het begin van de heide naar Lieshout woonde een
heks. Die had een kroeg en als je niet aanleggen wilde, gebeurde er wat
met je verder in de heide. Barbera vertelde dat ze er een keer met haar
ouders langs kwam. Barbera´s vader, Gerard van Eert, dacht er niet aan
om daar aan te leggen, want wat zou er gebeuren? Niets! Hij kwam nooit
in een kroeg en waarom zou hij nu van schrik daar aan gaan leggen. Nee,
doorvaren zouden ze! Alleen Barbera keek met angstige ogen of er iets te
zien was bij die kroeg. Ze waren nauwelijks voorbij, of er kwam een
lange magere roodharige vrouw voor de perkamente ongeverfde raam. Toen
ging een knarsende deur open en uit de wijd geopende mond, waarboven een
grote neus, kwam een krijsend geluid: “Dat zal je berouwen.” Allen
keken recht vooruit, behalve Barbera, die trok het zich aan, die had er
teveel van gehoord. Ze mocht er niet over praten, door de anderen werd
er mee gespot. Ver in de heide gebeurde het: het wiel liep van de kar.
Barbera viel in het mulle zand, het paard kon maar net de kar staande
houden, een paar vuisten kwamen omhoog, er werd hard gepraat, maar er
moest hard gewerkt worden, om weer verder te komen.
Er wordt ook over deze Heks
verhaald in het Noord-Brabants Sagenboek:
Hannes van Rooy moest een kalf gaan leveren in Veghel,
en het was al donker toen hij door Zijtaart trok. Plotseling kwam Mie de
Heks te voorschijn en zei: "As ge nie' aanlegt, dan beheks ik oe." Hannes
legde van schrik aan en een oud manneke bracht bier, maar de heks kreeg
Hannes niet meer te zien. Even later trok hij weer verder en toen hij
midden in de hei was, stond er plotseling een vrouwke voor hem, die
vroeg: "Mag ik meerijen?" "Ja wel, waar woonde gij?" "In
Veghel," antwoordde ze. In Veghel gekomen, zei Hannes tegen het
vrouwke: "Nou zal de er af moeten." "Wa' ben ik oe schuldig?" vroeg
ze. "Niks," zei Hannes, maar het vrouwke duwde hem toch gauw wat
in de hand. Thuis gekomen zei hij tegen zijn vrouw: "Ik heb toch wat
verdiend onderweg" en hij wilde het geldstuk dat hij van 't vrouwke
gekregen had uit zijn zak halen, maar in plaats daarvan haalde hij er
een dikke pad uit. Diezelfde nacht moest hij er drie keer uit omdat het
paard door een onzichtbare hand werd losgemaakt.
Johan van Nunen
"Een Heks? Heeft er vroeger op Soffelt gin heks gewoond? Ja, dat
vertelde ons vadder. Ik was toen nog zo'n klein jong. De boeren moesten
daar aanleggen, anders liep er een rad van de kaar. Mar ons vadder gaf
doar niks um. Die reej er gewoon langs. Zo dik. En nooit niks gebeurd.
Maar aander mensen, sommigen, die han er schrik van."
Doortje van Nunen - Brugmans:
Doortje Brugmans, geboren in 1920, hoorde toen ze nog
klein was thuis het volgende verhaal vertellen: Vlak bij de brug over de
Zuid-Willemsvaart woonde een heks. Als er een paard over de brug kwam,
langs dat huis, dan had hij zijn manen geslingerd. Soms ook liep er een
ligt van de kaar (de burries staken in de ligt). Driek van de Linden uit
Zijtaart zei: “Ik ben niet bang.” Prompt raakte de manen van zijn
paard geslingerd, toen hij langs dat huis kwam. Driek meende dat hij
sterker was dan die heks en heeft toen die manen van zijn paard
afgeknipt. Binnen drie dagen was een van zijn kinderen dood. Dat werd
toen op die heks geschoven. Doortje: “Er zijn er wel die grote proat
verkopen, maar er zijn dingen die wel waar waren.”
Doortje van Nunen - Brugmans:
Op Keldonk in de Dieperskant woonde een vrouw. Als die
haar kinderen aan het wassen was, kwam er altijd een zwarte kat binnen.
Die vrouw had daar een hekel aan. Ze deed de deur dicht, maar die kat
kon de deur zelf open maken. Op een keer zette ze een fles gloeiend heet
gekookt wijwater klaar. Toen de kat binnenkwam goot ze het hete wijwater
op die zwarte kat. De kat verbrandde een poot en ging weg. de volgende
dag zag de vrouw dat een buurvrouw haar arm verbrand had. Het was
dezelfde arm, als dat de kat zijn poot verbrand had.
Willem van Stiphout:
Op 2 juli 1920 werd de tweede zoon geboren van Harrie
van Stiphout en Johanna der Kinderen, maar die was geen leven beschoren.
Zijn moeder bleef haar hele leven volhouden, dat dit kind behekst was.
Drie weken voor de dood kwam er een vrouwtje uit Veghel in het huis. Zij
leefde van bedelen en had de naam Blauw-Lieve-Vrouw. Het was september,
de maand dat ze elk jaar bij ons kwam. De meeste mensen beschouwden haar
als een heks. Zo gauw als ze binnen was, maakte moeder wat eten voor
haar klaar, opdat het vrouwtje maar weer zo gauw mogelijk zou
vertrekken, want ze was maar alleen thuis en stond doodsangsten uit. Het
vrouwtje boog zich over de wieg en zei: “Dit kindje krijg je nooit
groot.” Terwijl ze at stuurde ze moeder naar de stal, daar zou een
kalf los zijn. Het was nog waar ook. Zelden was moeder alleen, maar nu
waren haar moeder en zus Marie naar Zijtaart op ziekenbezoek bij zuster
Elzearia der Kinderen. Na nog een paar voorspellingen, mogelijk als dank
voor het goede eten, verliet de vrouw het huis.
Willem van Stiphout:
Niet lang daarna (in 1926) stierf onze vroegere
achterbuur op Krijtenburg Jaan Verhoeven. Hun huis hoorde nog net bij de
parochie Rooi en ze werd daar begraven. Vier vrouwen die niet fietsen
konden, zijn op de kar op de lijkkist gaan zitten. Op een gegeven moment
bonkte de kar zo hard in een gat dat twee vrouwen van de lijkkist
vielen. De vrouwen wilden van de kar springen, omdat er een stem van het
lijk gehoord was. Er waren er bij die een doodskleur kregen. De vier die
op die kist zaten, waren Netje van Asseldonk, de schoondochter Tonia
Kweens, Mie Fransen en mijn moeder, Johanna der Kinderen. De vrouwen
stonden doodsangst uit, want zij wisten dat de overledene kon heksen. Er
werd hardop gebid dat de stem zich niet meer zou laten horen. Nu werd
bepraat dat iedereen gezien had, dat het lijk de dag tevoren een oog
open had. Zouden ze het met Toon, haar zoon, bepraten? Maar die was al
wat vooruit gereden. Dingeman Schillings, haar schoonzoon, was nog bij
de kar. Die zei: “Dat was lucht die nog in het lijk was en met die
hevige schokken kwam het er uit.”
Doortje van Nunen - Brugmans:
Ik zat bij Truus van Dinther in de klas. Die familie
woonde aan het begin van de huidige Biezendijk naast een heks:
"Toen ik in de eerste klas zat bij juffrouw Maria Dirks, ze is later
getrouwd met Peter van de Laar, die familie van De Beurs in Rooi, toen
zei Truus dat ze gingen verhuizen. "Gaan jullie verhuizen?" vroeg
de juffrouw, "dat had ik nooit gedacht." "Ja," zei Truus, "Er
zitten elke morgen katten op ons dak en wij willen daar niet meer
wonen." Kijk, dat waren de heksen..., dat ben ik nooit meer
vergeten."
Het "spoken" was soms het werk van jongeren. Willem van
Stiphout:
Voor de weduwe Barbera der Kinderen – van Eerdt was het
tijdens de Eerste Wereldoorlog erg moeilijk. Ze waren alle drie heel erg
bang. Er werd dan ook dikwijls wat uitgehaald door jongere mensen, wat
toen spoken of heksen werd genoemd. ’s Morgens stond soms het vee
versierd op stal. Johanna die ’s nachts bij ’n zeug moest blijven die
biggen kreeg, was eens doodsbang, omdat er een zwarte kat op een muurtje
kwam zitten, vlak bij haar, een vreemde kat, wat veel slechts inhield.
Vijf minuten na verwijdering was de kat weer terug. De kar stond
dikwijls ‘in de knoop’, en dan moesten ze hulp halen, om de kar weer te
kunnen gebruiken. (Dan werd de kar opgelicht en de burries er onder
gestoken.) Het brood dat pas uit de oven was, te heet om vanuit het
bakhuis binnen te brengen, werd door iemand meegenomen, hoe heet het ook
was. Dan het ergste van allemaal: een geslacht varken dat te drogen hing
in de open schouw werd er ’s nachts uitgehaald. Twee mannen hadden een
lanp en een ladder bij zich. Barbera sliep tegenover de schouw, was
wakker, maar durfde niet eens door haar gordijntjes van de bedstee te
kijken wie het wel was. Ze durfde haast geen adem te halen
De duivel
Hanewinckel, 162, 203:
Toen het
onweder zoo sterk wierd, nam de vrouw een potje wijwater, ging in den
sterksten regen buiten, en besprengde de vier hoeken der hut kruiswijze.
Ik vraagde waarom zij dit deed, en het antwoord was: "De duivel kan ons
nu geen kwaad meer doen, al dondert hij nog zoo sterk." Zoo dikwijls het
bliksemde, tekenden alle huisgenoten met een kruis.
Men luid
ook terstond over eenen dooden. zoodra hj gestorven is, dit verdrijft
den duivel, en degeenen, die dit hooren, kunnen dan voor de ziel van den
gestorvenen bidden.
Bescherming tegen spoken, heksen en de duivel
Hiervoor wordt al wijwater genoemd het het luiden met de
kerkklok, om de duivel te verdrijven.
Hanewinckel, 162, 202, 296, 327: Op de
muuren der meeste huizen ziet men groote witte kruisen met kalk gewit,
ook wel ziet men kleine houten kruisjes boven op de daken, opdat de
huizen dus voor den duivel en alle kwaad beveiligd zijn.
Elk
vrouws persoon draagt ook een gouden of zilveren kruis aan den hals; die
strekt deels ten sieraad, deels ten bewaarmiddel tegen tooverij,
bezweeringen enz.
Bij de
meeste huizen der roomsche Majorijënaars staat de busboom. Zij noemen
hem verkeerlijk palm. Deeze word, op palmzondag gewijd zijnde, door den
priester, tot allerlij bijgeloovigheden gebruikt, bij voorbeeld: men
steekt op elken akker een klein takjen van den zoogenoemde gewijden
palm, dan is het graan onfeilbaar beveiligd voor hagel, onweër en alle
ongelukken, schoon de ondervinding het veelmaal bevestigd heeft, dat de
hagel, welke meer dan eens ontzaglijke verwoestingen op sommige dorpen
der Majorij heeft aangerigt, geen het minste ontzag heeft voor een
kleingewijd takjen van eenen busboom. De duivel, die, volgends het
gevoelen der roomschen, donder en hagelslag verwekt, word alle dag éénen
dag ouder en dus ook wijzer misschien of liever zeker ook onverzaagder;
hij heeft ten minsten geenen schrik meer voor het kruis of voor gewijden
palm. De meesten roomschen draagen ook een gewijd busboomtakjen, als een
zeker behoedmiddel, op hunne hoeden.
En zo
zij al eens aan eenen delaar of armen reiziger een stuk brood geeven, of
in hunne schuur laaten slaapen, is zulks alleen uit vrees, of deeze zijn
huis in brand mogt steeken of hem besteelen, of zijne kinderen of zijn
vee betoveren; want aan toverij of hekserij, zoo als men het noemt,
gelooven zij stellig, en er gaan van tijd tot tijd verscheidene boeren
uit de Majorij, wier stal of andere zaaken betoverd zouden zijn, naar de
nonnen van Uden in het Land van Ravenstein, om reliquiën te haalen en
gebeden te laten doen tegen de toevrij, want de nonnen verstaan dat
kunstjen (zoo men meent) in den grond.
Bernard van Dam uit Eerde schreef in de jaren 1950 en 1960
verschillende stukjes over het 'Oud-brabants dorpsleven'. Hij schrijft:
Duivels,
boze geesten en ongelukken werden op velerlei manieren door het
kruisteken bezworen. Bij het aansnijden van een nieuw brood werd over de
onderkant ervan met de punt van het broodmes het kruisteken aangetikt;
bij onweer werden de hoeken van huis en schuur door middel van een
gewijd palmtakje kruisgewijs met wijwater besprenkeld; terwijl vrouwen
en kinderen bij elke bliksemslag haastig het kruisteken sloegen; de boer
bracht na inzaai van een stuk bouwland op de vier hoeken ervan het
kruisteken aan door middel van de kruk van zijn schop en hetzelfde teken
gaf de doodgraver mee aan een dode op diens vers gegraven grafheuvel.
Dan was er verder rond 1880 geen boerenhuis, geen schuur, schop, of
turfhok dat niet op een of meer van zijn buitenwanden een wit kalkkruis
van ca. 1 meter hoogte vertoonde. Ten overvloede gaf de
boerenbevolking onmiddellijk waar dit te
pas kwam, haar afschuw te kennen voor alles wat niet christelijk
was en dus geen waarde aan het kruisteken hechtte, getuige o.m. het
vooral door de jeugd zo vaak aangehaalde: "Jood,
snaus, Maakt 'n
krauws, Anders
komt de duvel in houws!" Uit dit
alles blijkt duidelijk wel een grote, dikwijls folkloristische rol het
kruisteken in het leven van de Meierijse boer speelde en het is daarom
volkomen begrijpelijk dat de N. C. Boerenbond behalve en boven de ploeg
het kruisteken in zijn wapen voert.
|