De tellingen van huizen

Martien van Asseldonk

21 december 2014

Deze gegevens mogen gebruikt worden onder verwijzing naar: Martien van Asseldonk, www.oudzijtaart.nl

Het aantal huizen in Veghel

In Veghel zijn door de eeuwen heen het volgende aantal huizen geteld:

Hoe de bevolking tussen 1526 en 1736 toenam is niet bekend. Vandaar dat in de grafiek voor die periode een stippellijn is getekend. We geven hierna meer details over de diverse tellingen.

De teling van de huizen van de Meierij uit 1374

Er ontstond er een geschil tussen Wenceslaus en Willem, hertog van Gulik, over het wegnemen van goederen van Brabantse kooplieden in het Land van Gulik. In Baesweiler kwam het als gevolg hiervan in 1371 tot een veldslag, waaraan Brabantse leenmannen deelnamen. De oorlog werd verloren en hertog Wenceslaus en veel van zijn medestrijders werden gevangen genomen. De telling voor de omslag van de hierop volgende bede is het oudst bewaard gebleven document waarin alle belastingplichtige plaatsen in het hertogdom opgesomd worden.

Bron J. Cuvelier, Les dénombrements de foyers en Brabant (XIV-XVI siècle) (Brussel, 1912) 14-15. Het aantal getelde belastingplichtigen is lager dan het aantal huisgezinnen, omdat de armen niet meegeteld werden.

Dit es de Meyerien van Den Bossche

Somma van al der Meyerie van den Bossche       11.381 persone

Die stad van ‘tsHertoghenbossche                            3.647 persone

                                                                                         -------- +

                                                           TOTAAL                15.028 persone

De haardstedentellingen 1438-1526

Voorzover bekend werden in het hertogdom Brabant de beden vóór 1439 steeds hoofdelijk, dat wil zeggen over de belastingplichtige personen, omgeslagen. In 1439 veranderde dat. In 1434 hadden de Staten van Brabant de hertog van Brabant een bede toegestaan van 300.000 rijders. De Staten waren het niet eens over de vraag hoe de bede omgeslagen diende te worden. Uiteindelijk werd besloten dat er in 1437 een haardstedentelling gehouden zou worden en dat men de bede over de plaatsen zou omslaan in verhouding tot het aantal haardsteden. Ook de welstand van de plaatsen zou mede bepalend zijn voor de berekening van de op te brengen quote per plaats. De hertog benoemde een aantal commissarissen belast met de taak om in het hele hertogdom alle huizen en haardsteden te tellen. Omdat in het hertogdom Brabant bijna alle huizen bewoond werden door slechts één gezin, verschilde het aantal haardsteden nauwelijks van het aantal huizen. In vijftiende-eeuwse teksten worden ‘haardsteden’ en ‘huizen’ als synoniemen gebruikt.

Ondertussen was in juli 1438 de haardstedentelling afgerond. Enkele dorpen uit de Meierij van 's-Hertogenbosch reclameerden. Op 20 december 1438 vertrokken commissarissen uit Brussel om de huizen van Eerschot, Heeze, Leende en enkele andere plaatsen opnieuw te tellen. Men keerde op 5 januari 1439 in Brussel terug. Hierna kreeg elk dorp bericht over het bedrag waarvoor het aangeslagen werd.

Vanaf 1439 werden de bedragen voor de vierde tot en met zevende termijn van de bede volgens de haardstedentelling berekend. Voor het berekenen van de aanslagen werden de plaatsen op het platteland in drie klassen verdeeld. De rijkste plaatsen betaalden 10 ½ schellingen per getelde haardstede. De middelmatige plaatsen 9 ½ schellingen per getelde haardstede en de arme plaatsen 8 ½ schellingen. In de Meierij van 's-Hertogenbosch werden vijf aan de Maas gelegen plaatsen als arm gekwalificeerd, twintig plaatsen waren middelmatig en zevenenvijftig plaatsen werden als ‘goed’ beoordeeld. Hoe men tot deze indeling kwam, is niet bekend. Het tarief voor 's-Hertogenbosch was 18 schellingen per haardstede en dat van de twee andere steden, Helmond en Eindhoven, 13 schellingen per haardstede. In de steden mocht men vanwege de armen elke tiende haardstede in mindering brengen en op het platteland elke vijfde haardstede.

Bij de bede die de Staten van Brabant op 20 september 1451 toestonden aan Filips de Goede, kregen de Staten minutieuze voorschriften voor de gehele operatie. Deze werden in 1497 en 1515 bevestigd. Net als in 1438 werden de steden, vrijheden en andere plaatsen aangeslagen volgens een bepaalde quote. In de steden mocht men weer elke tiende haardstede in mindering brengen vanwege de armen en op het platteland elke vijfde haardstede. In de regeling van 1451 worden plaatselijke bedezetters expliciet verantwoordelijk gesteld voor zowel het maken van lijsten voor de aanslagen als het ophalen van de bede. De bedezetters dienden in de tweede helft van maart op een zondag hun rekening openbaar te verantwoorden. In 1451 werd ook bepaald dat als iemand in gebreke bleef de bede te betalen, andere inwoners van het betreffende fiscaal ressort tot Lichtmis niet verantwoordelijk gesteld konden worden. Na Lichtmis kon ook beslag gelegd worden op de goederen van de andere inwoners.

Door het nieuwe systeem werden bepaalde taken en bevoegdheden gedecentraliseerd naar de plaatsen op het platteland. Volgens het oude systeem stelden de zetters de waarde van iemands bezit vast. Aan de hand van een tarief van de overheid werd vervolgens de aanslag berekend. Volgens het nieuwe systeem werden de inwoners van een bepaald fiscaal ressort op de hoogte gesteld van hun quote en bepaalden zij vervolgens zelf volgens wel tarief of formule die quote plaatselijk omgeslagen zou worden. Voor de belastingplichtige inwoners veranderde er waarschijnlijk niet veel. De goederen van kloosters werden nog steeds afzonderlijk aangeslagen en bepaalde personen en categorieën bleven vrijgesteld.

De fiscale ressorten dienden vanaf 1439 een bepaald bedrag op te brengen. Hoe lager het aantal getelde haardsteden, hoe lager de quote. Bij de haardstedentelling was het voor de steden en dorpen van belang de quote zo laag mogelijk te houden en zo weinig mogelijk haardsteden of huizen mee te tellen. Was de quote eenmaal vastgesteld, dan was het van belang deze quote plaatselijk over zoveel mogelijk huizen om te slaan. Het een en ander betekende dat er omstreeks 1438 een nieuwe bron voor mogelijke conflicten in het leven was geroepen. Dergelijke spanningen konden ook tussen gehuchten binnen een fiscaal ressort ontstaan, als de quote voor de bede plaatselijk weer over verschillende gehuchten verdeeld werd. Spanningen tussen plaatsen werd verder in de hand gewerkt doordat de commissarissen van de haardstedentellingen om te kopen waren en niet altijd nauwkeurig te werk gingen. In 1496 werd de houding van de commissarissen tijdens de Brabantse haardstedentellingen in weinig lovende woorden omschreven. Ze zouden de dorpen geld en voedsel afpersen. Tegen betaling schreven de commissarissen het door de vertegenwoordigers van de dorpen onder ede opgegeven aantal op zonder zelf te gaan tellen. Als de commissarissen al de moeite namen om te gaan tellen, werden ze vergezeld door de plaatselijke schout, schepenen, Heilige-Geestmeesters en bedezetters. Aan de rand van het dorp gekomen zeiden de plaatselijke functionarissen wel eens dat een bepaald huis onder een andere parochie hoorde. De commissarissen namen dat meestal voor waar aan.

Om de verdeling van de bede aan te passen aan de demografische ontwikkeling werden in 1464, 1472, 1480, 1492, 1496 en 1526 nieuwe haardstedentellingen gehouden. Cuvelier heeft de resultaten van de verschillende tellingen gepubliceerd. De resultaten van de haardstedentelling van de Meierij van 's-Hertogenbosch van 1480 zijn door Cuvelier niet teruggevonden. Caspar van Breugel maakte echter omstreeks 1794 een afschrift van deze telling dat bewaard bleef. In de tabel van Van Breugel ontbreekt de haardstedentelling van 1496. Om te controleren of Van Breugel inderdaad de telling van 1480 geeft, werden de resultaten van de haardstedentelling van 1480 uit de rekeningen van de bede over 1492 en 1493 afgeleid. In die jaren betaalden de plaatsen in de Meierij twee keer één gulden per haardstede. Deze omslag was gebaseerd op de haardstedentelling van 1480. Toepassing van de regel dat op het platteland elke vijfde en in de steden elke tiende haardstede in mindering gebracht was, geeft de resultaten van de verloren haardstedentelling van 1480. Vergelijking met de door Van Breugel gegeven getallen laat zien dat Van Breugel inderdaad de resultaten van de telling van 1480 geeft.

De bron gebruikt voor de haardstedentellingen van 1438, 1464, 1472, 1496 en 1526 is: J. Cuvelier, Les dénombrements de foyers en Brabant (XIV-XVI siècle) (Brussel, 1912) 476-483. De haardstedentelling van 1438 is ook gepubliceerd door: C.R. Hermans, Bijdragen tot de geschiedenis, oudheden, letteren, statistiek en beeldende kunsten der provincie Noord Brabant II ('s-Hertogenbosch 1845) 51-57; zie ook 70-74. De haardstedentelling van 1526 door: C.R. Hermans, Bijdragen tot de geschiedenis, oudheden, letteren, statistiek en beeldende kunsten der provincie Noord Brabant II ('s-Hertogenbosch 1845) 57-69; zie ook 74-80. Voor een andere uitgave van de telling van 1526 zie: J. van de Hammen en A. Sassen, Telling der huizen en haardsteden in de stad en de Meierij van 's-Hertogenbosch gedaan in het jaar 1526 ('s-Hertogenbosch 1894).

Cuvelier heeft de haardstedentelling van 1480 voor de Meierij niet gezien en maakt daar een schatting van. Er is echter een kopie van de resultaten van de haardstedentelling van 1480 voor de Meierij aangetroffen in: RANB, Archief van de Leen- en Tolkamer inv. nr. 38a, tabel A: aantekeningen gemaakt door mr. Caspar van Breugel in verband met zijn onderzoek naar de belastingen en de sociaal-economische toestand van de Meierij van 's-Hertogenbosch 1792-1794. De resultaten van de telling zijn samengevat in kolom 1480a. In de tabellen van Van Breugel ontbreekt de haardstedentelling van 1496. Om te controleren of Van Breugel inderdaad de telling van 1480 geeft, werden de resultaten van de haardstedentelling van 1480 tevens uit de rekeningen van de bede over 1492 en 1493 afgeleid. ARAB, ARK inv. nr. 15732 bevat zes in perkament gevatte bundels rekeningen. De betreffende rekeningen bevinden zich in de tweede bundel, fol. 32v-37. De resultaten van deze berekening zijn samengevat in kolom 1480b. De overeenkomst tussen de getallen in beide kolommen bevestigt dat Van Breugel de resultaten van de haardstedentelling van 1480 geeft en niet die van 1496. De telling van het aantal haardsteden in 1480 kan voor een aantal plaatsen beïnvloed zijn door het verbranden van huizen vanwege de Gelderse oorlog van 1478-1481.

De stad 's-Hertogenbosch

Het kwartier Peelland

Het kwartier Kempenland

Het kwartier Oisterwijk

Het kwartier Maasland

De tellingen van huizen 1736-1792

Voor deze tellingen zijn twee bronnen geraadpleegd:

Bron A: RANB, Archief van de Leen- en Tolkamer inv. nr. 381, tabel A. Deze circa 1792-1794 door mr. Caspar van Breugel aangelegde lijst geeft de resultaten voor de Meierij van de haardstedentellingen van 1437, 1464, 1474, 1480 en 1525, enkele vijftiende-eeuwse omslagen van de beden, de omslag van de kwartier-taux en het aantal huizen in 1736 en 1792. Bij deze lijst staat de aantekening: ‘staat te weten dat van het getal van de nummers der huizen de anno 1792 alle die welke effective geen woonhuijzen zijn, als schuuren, bakhuijzen, raadhuijzen, schoolen, etc(etera), die onder het getal van de nummers der huijzen de anno 1736 begreepen zijn.’

Bron B: RANB, Archief van de Leen- en Tolkamer inv. nr. 312: ‘Lijste van het getal der huizen in de Meijerije, zo als dit was in de jaaren 1736, 1766, 1771, 1776.’ Alleen voor het kwartier Peelland zijn ook de aantallen huizen in 1781 gegeven. Het handschrift is identiek aan dat van bron A, zodat ook deze lijst aan Van Breugel toegeschreven moet worden.

Voor 1736 zijn twee bronnen beschikbaar. Omdat de cijfers grotendeels, maar niet helemaal overeenkomen, is de informatie uit beide bronnen gegeven. Ook de totalen zijn zoals in de bronnen gegeven. De volgorde van de plaatsen is zoals in Bron B. Bron A volgt een alfabetische volgorde.

Het kwartier Peelland