De Veghelse borgemeesters van 1579 tot 1599

Martien van Asseldonk

29 april 2014

Deze gegevens mogen gebruikt worden onder verwijzing naar: Martien van Asseldonk, www.oudzijtaart.nl

Voor het beheer van die dorpskas blijken er in de zeventiende eeuw speciaal daaartoe aangestelde functionarissen te zijn, de borgemeesters, die de dorpsbelastingen ophaalden en jaarlijks de dorpsrekening opmaakten.

We onderzochten de oorlogsschade in Veghel en de dorpsschulden in de periode 1468-1604 in de hoop wat meer te kunnen zeggen over de periode waarin de permanente algemene dorpskas in Veghel ontstaan is. De conclusie van dat onderzoek is dat tot 1572 Veghel voornamelijk incidenteel te lijden had van oorlogsschade. Voorbeelden daarvan zijn de bijdragen die Veghel betaalde voor de oorlogskosten gemaakt door de hoofdstad ’s-Hertogenbosch in 1483, 1512, 1528, 1529 en 1542. De kosten die gepaard gingen met het afbreken van de brug over de Aa in 1511 en 1542 en het later weer opbouwen. Er waren ook inkwartieringen en leveringen aan soldaten in 1556, 1557, 1558, maar die kwamen niet ten laste van het dorp, iedere inwoner draaide nog voor zijn eigen schade op.

De volgende vermeldingen uit de civiele dingrollen van Veghel hebben waarschijnlijk ook betrekking op bede-collecteurs:

Op 3-11-1571 heeft Melchior Jan Hanricxs van Tillair synen eedt gedaen aen handen Jans van Hessel, scouthet der heerlicheyt van Vechel, als gecoren tot die collectacie van den thienden penninck van alle commerscap nae d’ inhout van der ordonancien ende instructien daer op geraempt in pleno judicio.

Op 17-11-1571 heeft Jan van Hessel, scouthet van der heerlicheyt van Vechel, gedaecht, gecoeren ende geëedt totter collectacien van alle commerscap Willemen Hanricx Dircxs mit Melchior Jan Henricxs van Tillair, nae d’ inhout van der ordonancien ende instructien daer op geraempt in pleno judicio.

Op 16-1-1573 is geappointeert coer recht ter instancien van Willemen Hanricx Diercxs dat die ontfanger van den commer beden der nabueren van Vechel,Willem Hanricx daer aff betaelt sal syn tachterheyt soe die hem in die commer bede geset is.

Met de leveringen aan soldaten en inkwartieringen van oktober en november 1572 voerde men in Veghel het solidariteitsbeginsel in. Alle schade werd opgeteld en over de inwoners omgeslagen. Volgens een verklaring in 1573 sloeg men in Veghel dergelijke ‘commer’ om volgens de verdeelsleutel (of maatboek) voor de bede. Voor de omslag werden twee personen aangesteld, terwijl twee andere inwoners het geld ophaalden. Het een en ander maakt aannemelijk de oorlogsschade en eventuele schulden in Veghel tot aan 1572 nog geen aanleiding hebben gegeven tot de instelling van een permanente algemene dorpskas bestond.

Er waren ook geen andere redenen om het bestaan van een permanente algemene dorpskas te veronderstellen, dat zal nog afzonderlijk worden toegelicht.

Wel is mogelijk dat in de rekening van de gezworenen die de gemeint beheerden soms algemene inkomsten en uitgaven van het dorp opgenomen werden. Daar zijn enkele concrete aanwijzingen voor.

-        De gezworenen gingen samen met de schepenen in 1559 rond om de schade vanwege leveringen en inkwartieringen van soldaten op te nemen. Dat getuigt van enige betrokkenheid met de dorpsfinanciën.

-        Vanaf de op een na oudste dorpsrekening (1613-1614) zijn inkomsten en uitgaven van de gemeint in de algemene dorpsrekeningen opgenomen. De looptijd van de dorpsrekeningen in de zeventiende eeuw was gelijk aan de rekening van de gezworenen, zoals vermeld in het privilege van 1379: van Lichtmis (2 februari) tot aan Lichtmis het volgende jaar. Dit wijst er op dat de dorpsrekeningen voortgekomen zijn uit de rekeningen van de gezworenen. Of, vanuit het tegenovergestelde perspectief geformuleerd, dat de rekeningen van de gezworenen opgenomen werden in de dorpsrekeningen, toen de dorpsrekeningen ingesteld werden.

-        In de derde plaats werden de gezworenen op een bepaald moment borgemeesters genoemd. Soms werd hetzelfde drietal de ene keer gezworenen genoemd en een aandere keer borgemeesters, en ook kwam de dubbel-aanduiding ‘gezworenen en borgemeesters’ vaak voor.

Uit de bestudering van de oorlogslasten trokken we de conclusie dat er in Veghel minstens vanaf 1587 een algemene dorpskas moet zijn geweest, omdat in dat jaar jaarlijkse contributies aan de legers ingevoerd werden. Die bedragen moesten jaarlijks opgehaald worden. Dat plaatst de invoering van de Veghelse dorpsrekening ergens in de periode 1572-1587. We zullen nu proberen om die periode nog wat aan te scherpen.

De oudste vermeldingen van borgemeesters

De eerste vermelding van borgemeesters in Veghel komt uit een akte gedateerd op 28 februari 1586. De akte beschrijft een gebeurtenis uit het recente verleden. Adriaen Jan Jacops met de zijnen, ‘als borgemeesters in henren tyde des dorps van Vechel’, hadden eertijds een steeg verkocht aan Sijmon Jan Meeusen. Voor schepenen van Veghel zijn daarna verschenen Delis Hanricks en Hanrick Jan Danels ‘als oick borgemeesters in henren tyde des dorps voerscreven’. Zij hebben ‘vuyt crachte van henre procuratien hen van den gemeynen naegebueren van Vechel gegeven’ aan Sijmon het andere deel van die steeg verkocht, inclusief een deel waarover geruzied was, zodat Sijmon daarna de hele steeg in bezit had, ‘gelegen binnen der prochie van Vechel ter stede geheyten Aent Taell’. Dat is in Eerde.

Genoemde Adriaen Jan Jacops wordt met Huijbert Willem Janss en Willem Jan Peter Lambertssoen als gezworenen vermeld in oorkonden van 23 juni 1583, 17 oktober 1583, 9 december 1583 en 4 januari 1584. Zij waren gezworenen van Lichtmis 1583 tot Lichtmis 1584. In 1586 wordt naar hen verwezen als borgemeesteren. Dit betekent dat er in het van jaar Lichtmis 1583 tot Lichtmis 1584 al borgemeesters in Veghel waren.

In de akte van 28 februari 1586 worden ook de borgemeesters Delis Hanricks en Hanrick Jan Danels genoemd. Zij worden op 21 februari 1585 samen met Willem Janss ‘gesworens’ van Veghel genoemd. Zij waren dus borgemeesters van Lichtmis 1585 tot Lichtmis 1586.

Hiermee hebben we de periode voor het ontstaanvan de dorpskas aangescherpt tot de periode 1572-1583.

Een nieuw mandaat voor de geworenen

Er zijn redenen om aan te nemen dat de invoering van de dorpskas en borgemeesters in Veghel geen geleidelijk proces is geweest, waarbij de gezworenen zich stilletjes aan steeds meer met de algemene financiën bezig gingen houden, zodat hun rekeningen voor de gemeint geleidelijk het karakter kregen van dorpsrekeningen. Tot en met 1572 waren het immers niet de gezworenen die de commer incidenteel over de inwoners omsloegen en ophaalden. Voor het omslaan werden twee inwoners van Veghel aangewezen en voor het ophalen twee andere personen. Die omslagen hadden in 1572 nog een incidenteel karakter.

In 1604, ten tijde van de oudst bewaard gebleven dorpsrekening, is er een geheel andere situatie ontstaan. De incidentele omslagen van de commer waren nu jaarlijkse omslagen, een dorpsbelasting geworden. Voor het omslaan gebruikte men de verdeelsleutel vastgelegd in het maatboek voor de bede, daarvoor werden geen lieden meer aangesteld. Het ophalen van de omslagen gebeurde nu door de gezworenen die tevens de titel borgemeester hadden gekregen.

Dat de gezworenen op een bepaald moment bewust een nieuw mandaat hadden gekregen blijkt ook uit hun rol bij het verkopen van nieuwe erven, dus percelen van de gemeenschappelijke niet in cultuur gebrachtte gronden.

De rol van de gezworenen bij het verkopen van percelen van de gemeint

In het privilege dat de inwoners van Veghel op 20 november 1379 hadden gekregen was bepaald dat de gezworenen delen van de gemeint aan particulieren mochten verkopen met toestemming van de meerderheid van de schepenen en geburen. In de Veghelse schepenprotocollen, bewaard vanaf 1529, komen we dergelijke verkopen van nieuwe erven tegen. Deze zijn in de volgende tabel samengevat.

Tussen 1529 en 1575 vonden we slechts twee verkopingen van nieuwe erven gedaan door gezworenen. In alle andere gevallen werden de nieuwe erven verkocht door daartoe door het dorp aangestelde gecommitteerden of gedeputeerden. Dat zij niet gelijk waren aan de gezworenen blijkt uit het feit dat velen van in een periode over meerdere jaren als gecommitteerden optraden, terwijl de gezworenen jaarlijks vervangen werden. Bovendien worden in een akte van 9 juni 1559 de gecommitteerden en de gezworenen naast elkaar genoemd.

Enkelen van van de gecommitteerden, zoals Dries van Horck, waren ook schepen, maar anderen weer niet. Lieden als Jaspar Surmonts en Goessen van der Alesfoert behoorden tot de bovenlaag van de samenleving, tot de Veghelse elite. Zij werden door de gemeenschap gecommitteerd om nieuwe erven te verkopen, niet uit hoofde van een of andere functie, maar vanwege hun aanzien.

Vanaf 1579 is er sprake van een geheel andere situatie. Het zijn nu steeds de gezworenen die de nieuwe erven verkopen. Dit wijst op een herstel van hun oospronkelijk mandaat ergens in de periode 1575-1579. In 1583 worden weliswaar nieuw erven verkocht door borgemeesters en in 1586 door gedeputeerden, maar dat blijken nu synoniemen te zijn voor gezworenen. Hetzelfde drietal werd ofwel gezworenen, ofwel borgemeesters, ofwel gedeputeerden dan wel gecommitteerden genoemd. Langzaam veranderde het taalgebruik wel. In de volgende tabel zijn de aanduidingen in het schepenprotocol bij de verkopingen van nieuwe erven en de aanduidingen in de dorpsrekeningen samengevat.

Er waren geen scherpe overgangen in het taalgebruik, er is wel een tendens waar te nemen. Tot rond 1590 blijft men veelal nog vasthouden aan de oude term gezworenen, daarna komt de term borgemeester sterk op. Een tijdlang komen deze drie termen als synoniemen naast elkaar voor.  Vanaf het tweede decennium van de zeventiende eeuw gebruikte men ook de dubbelaanduidingen ‘borgemeester en gezworen’ en ‘borgemeester en gedeputeerde’. Vanaf rond 1680 vindt men nog uitsluitend de term ‘borgemeester’ in de bronnen. Een van de redenen is dat de gezworenen met het invoeren van het bestuurlijke reglement van 1662 afzonderlijke functionarissen werden, naast de borgemeesters.

Conclusie

Op een onbekend moment tussen 1575 en 1579 vond er in Veghel een bestuurlijke hervorming plaats. Dit was geen geleidelijke ontwikkeling maar een bewuste daad op een bepaald moment.

-        De gezworenen werden hersteld in hun oorspronkelijk mandaat om nieuwe erven te mogen verkopen met toestemming van de meerderheid van de schepenen en geburen.

-        De gezworenen heetten voortaan ook borgemeesters.

-        Op aangeven van de schepenen haalden ze het bedrag van het maatboek een overeengekomen aantal malen op, dit was de dorpsbelasting.

-        Ze deden ook betalingen voor renten, contributies, leverenanties enzovoorts.

-        Ze hielden een rekening bij die liep van Lichtmis tot Lichtmis. Als gezworenen moesten ze volgens het privilege van 1379 al langer een rekening bij voor de gemeint. Die rekening, aannemend dat die inderdaad ook werkelijk bestaan heeft, werd nu de algemene dorpsrekening waarin ook de inkomsten en uitgaven voor de gemeint opgenomen werden.

-        De gezworenen werden hersteld in hun oorspronkelijk mandaat om nieuwe erven te mogen verkopen met toestemming van de meerderheid van de schepenen en geburen.

-        De gezworenen heetten voortaan ook borgemeesters

-        Ze haalden de bedragen vermeld in het maatboek een overeengekomen aantal malen op

-        Ze deden ook betalingen voor renten, contributies, leverenanties enzovoorts.

-        Ze hielden een rekening bij die liep van Lichtmis tot Lichtmis, zoals de gezworenen al langer deden, of waren geacht te doen.

-        Het aantal gezworenen bleef na 1579 hetzelfde, drie

-        In 1379 was betpaald dat de schepenen met de meerderheid van de geburen elk jaar op 2 februari (Maria Lichtmis), of een week ervoor dan wel erna, drie gezworenen mochten kiezen. Vermoedelijk bleef ook dat bij de hervorming van 1575-1579 hetzelfde.

Deze ontwikkeling past in een bredere tendens onder de plaatsen op het platteland van de Meierij. Vanaf 1575 nemen de dorpsschulden toe, gezien het feit dat vanaf 1575 vermeldingen gevonden worden van dorpen die geld leenden, en ook werden in die periode vanaf 1575 octrooien verleend om delen van de gemene gronden te verkopen om daarmee oorlogsschulden af te lossen.

In de volgende tabel zijn de oudste vermeldingen van borgemeesters, of functionarissen met een andere naam, speciaal belast met het beheren van de dorps- of stadsfinanciën samengevat. De oudste vermeldingen betreffen de steden en andere grotere plaatsen.

We zien een sterke toename in de decennia vóór 1600. Door nauwkeurig aanvullend onderzoek is deze grafiek uit 2002 nog wel te verbeteren. Zo vond ik bijvoorbeeld in 2002 de oudste vermelding van een borgemeester in Veghel in 1592. Door aanvullend onderzoek is dat nu 1583, terwijl bovendien aannemelijk is gemaakt dat de borgemeesters in Veghel tussen 1575 en 1579 ingevoerd werden.

Namen van borgemeesters (ofwel gezworenen) in de periode 1579-1599