De gezworenen van 1662 tot en 1809

Martien van Asseldonk

5 mei 2014

Deze gegevens mogen gebruikt worden onder verwijzing naar: Martien van Asseldonk, www.oudzijtaart.nl

Vanaf 1379 werden in Veghel elk jaar drie gezworenen aangesteld. Vanaf 1575-1579 waren de gezworenen tevens borgemeesters. Het aantal borgemeesters nam in 1620 of 1621 toe van drie naar vier. Door de combinatie van functies kwam de oorspronkelijke taak van gezworene in het gedrang, omdat het borgemeesterschap veel tijd vereiste en er veel geld mee gemoeid was. De laatste vermelding van deze gecombineerde functie dateert van 5 februari 1661 als Jan Evertts, Steven Gerits en Arien Henrick Jan Diricx, ‘borgemeesteren ende gesworens binnen den dorp van Vechell’ een perceel van de gemene gronden verkopen.

Met de invoering van het bestuurlijk reglement van 11 juli 1662 werden in Veghel de gezworenen als afzonderlijke functonarissen weer ingevoerd. Artikel 29 van dit reglement schrijft:

Item dat oock twee gesworens sullen gemaekt werden als voor desen naer chaerte ende privilegie plach te geschieden, welke gesworens op alle de gemeente nauw regard sullen nemen dat deselve niet en werde verongelijkt ofte vercort, welke gesworens denselven ampten sullen bedienen op henne keuren, breuken ende calangieringe sonder ietwes meer tot lasten van de gemeente te mogen brengen.

Vanaf 1662 werden er in Veghel naast de vier borgemeesters dus elk jaar twee gezworenen aangesteld.

Aanstelling en eed

Uit de resolutieboeken blijkt dat de gezworen elk jaar rond Lichtmis (2 februari) gekozen werden. Op de betreffende dag kwamen de officier (dat was de kwartierschout of zijn vertegenwoordiger de stadhouder, dan wel de president-schepen), de schepenen, de borgemeesters van het afgelopen jaar en de aanblijvende acht- of twaalfmannen bijeen om de nieuwe borgemeesters, nieuwe acht- of twaalfmannen en nieuwe gezworenen te kiezen.

In de resolutieboeken worden (bijvoorbeeld op 5 februari 1687) eerst de nieuw gekozen borgemeesters vermeld. Voor deze verkiezing ging men volgens een nauwkeurig bepaalde procedure te werk. Daarna vermeld het resolutieboek van dat jaar de vier nieuwe achtmannen. Zij werden volgens het bestuurlijk reglement van 1662 aangesteld door de vier oude achtmannen en de vier nieuwe borgemeesters. Tot slot worden in het resolutieboek de nieuwe gezworenen vermeld. Volgens een aantekening van 8 februari 1710 werden zij door de borgemeesters aangewezen. Dat waren ongetwijfeld de nieuwe borgemeesters van dat jaar. De eerste taak van de nieuwe borgemeesters van elk jaar was dus het kiezen van vier nieuwe achtmannen en twee nieuwe gezworenen. Uit de bronnen blijkt dat men niet elk jaar nieuwe gezworenen koos. Vaak werden de gezworenen van het vorige jaar gecontinueerd in hun functie.

In 1795 en daarop volgende jaren werd het bestuur gereorganiseerd. Op 30 juni 1803 werd Bastjaen van Mierlo als gezworene aangesteld door het gemeentebestuur.

Na hun verkiezing legden de nieuwe gezworenen hun eed af aan handen van de officier. In de resolutieboeken zijn een aantal van die eedformulieren opgeschreven. Enkele voorbeelden:

Eed op 14 februari 1668:

-         Gelovende de voorscreven gesworens de voorscreven groese ende gemeynte oyck volgens volgens de carten van desen dorpen van Vechell te achtervolgen soe ende gelyck hun eygen goederen ende als getrouwe gesworens toestaet te doen,

-         ende de kueren ende bruecken aen te geven tegens de onvertreders aen handen des heeren officiers om het syne daer van te mogen profiteeren,

Na het afleggen van de eed werden de gezworenen ‘in ban en vrede gelegd’. Dat wil zeggen dat ze als beëdigde ambtenaren speciale bescherming genoten van de officier. Als ze bij de uitoefening van hun werk bedreigd werden, dan stond daar een zware straf op.

Eed op 13 februari 1680:

-         Beloven volgens de caarte en privileges goede agt te nemen ende sorg te dragen voor de heij ende de gemeijnte,

-         ende nog door verdrag, gifte ofte vereering, nogte oock door oogluijcking, dissimulatie ofte conniventie iets toe te staen, te gedoogen ofte te lijden dat tot naedeel, schade ofte verkorting van de gemeijnte eenigsints soude mogen strecken, maar ter contrarie hun te gedraegen ende te quijten int doen haerder functie als getrouwe eerlijcke ende vroome geswoorens ten dienste ende conservatie van de gemeijnte, sonder aansien van persoonen, schuldig sijn en behooren te doen

Eed op 11 februari 1694:

Wij belooven ende wij sweeren

-        dat wij de ordonnanti ende kaarte deser gemeijnte naar onse uijtterste vermoogen sullen doen observeren, mainteneren en nakomen

-        dat wij de persoonen die der tegens verbreuken ofte misdoen sullen corrigeren ende muleteren nae den inhoude van deselve

-        ende dat wij nog uijt vrintschap, nog uijt vijantschap, nog door eenigh ander middel ons sullen laeten beweegen, off doen gedoogen get gene onbehoorlijk ofte daer tegen strijdigh bevonden mogte werden, maer ter contrarie in alles ons gedraegen soo als eerlyke en vroome geswoorens toestaat en behooren te doen

Taken

Uit de eedformulieren en het bestuurlijk reglement van 1662 blijkt dat de gezworenen die na 1662 aangesteld werden de taak hadden om toezicht te houden op het gebruik van de gemeint, zoals dat in de oude privileges en ook de keuren en breuken van Veghel geregeld was. In de schepenprotocollen vonden we daar enkele voorbeelden van.

-        In de Heijse Buenders werden tijdens de hooitijd hekken afgebroken, waardoor beesten (paarden, koeien en schapen) ongehinderd de hooilanden in konden lopen en daar schade aanrichtten. Op 9 juli 1678 werd bepaald dat hekken pas na 25 juli, als het hooi van het land was, mochten worden afgebroken, ‘ende wordt de geswoorens wel districktelijck belast met den schutter om aldaer goet regaert op te nemen’

-        Op de Doornhoek werd op een gegeven moment een stukje openbare weg afgesloten. De ‘schutters en gezworenen’ van Veghel traden daar tegen op en lieten op 15 december 1689 verklaringen afleggen dat dit een openbare weg was geweest.

-        Op 20 juni 1696 verklaarde Joost van de Pol, gezworen van Veghel, dat hij in 1693 ‘als geswooren is gegaan in de heij agter den Berg, om te sien oft imant onbehoorlijcker wijse den heij afvlagde’. Hij betrapte daar Aart Peter Goorts van Erp en zijn broer Jan Peter Gorts van Erp. Hij bekeurde hen. ‘Aart Peter Goorts was dreigende hem deponent ende oock drijgende soo hij hem die boete oit soude afvorderen ofte afeijsche, welcke drijgementen hij deponent wedderom seijde: “Ick moet dog eens sterven, ende of ick soo veel eerder of laeter sterve, dat is mij evenveel,” waarop dan gemelte Aart Peter Goorts sijnen eijseren mest rieck met drie tanden heeft opgeheven en hem deponent daer mede geinvadeert, hem daar mede stootende onder de slincker borst, door sijn kleeren tot op sijn bloote lichaam.”

-        Op 9 mei 1722 werden door ‘geswoorens en schutter’ twee geschutte kalveren verkocht, die zij op de 15 mei op het gemene broek geschut hadden ‘omme daer aen te verhaelen de boete en het regt van schuttinge volgens de ordonnantie en caerte dese dorps’

-        In de dorsprekening van 1807 staat dat ‘de gezworens voor het aanwyzen en afpalen der verkogte torf’ 7 gulden en 2 stuivers kregen

De gezworenen hadden ook een taak tijdens de jaarmarkten.

-        In april 1720 werd er voor de eerste keer een jaarmarkt gehouden in Veghel. ‘Voor het stellen van goede ordre op de eerste marktdag de vorster, ondervorster en bedelvoogden en twee gezworens, en vier bekwame mansperonen van de oude schut gelast om ieder met een snaphaan om 8 uur 'sochtends op de markt te zijn bij het huis van de secretaris om daar de orders van de officier en schepenen te ontvangen inzake het toewijzen van plaatsen aan de veehandelaren.’

-        Uit een verklaring van 12 juni 1794 blijkt dat ze toen nog steeds hielpen op de jaarmarkten. Ze dienden toen ‘prompt op de markt te figureren en soo veel mogelijk de markt vrijen en eenige disorder komende aan den officier kennis geven.’ ‘Vrijen’ betekent hier vrij houden van inbreuk op rechten.

Beloning

Het bestuurlijk reglement van 1662 schrijft: ‘welke gesworens denselven ampten sullen bedienen op henne keuren, breuken ende calangieringe sonder ietwes meer tot lasten van de gemeente te mogen brengen.’ Met andere woorden de gezworenen mochten de boeten zelf houden. Dat blijkt ook uit het hiervoor beschreven incident van 20 juni 1696: Aart Peter Goorts bedreigde de gezworene ‘soo hij hem die boete oit soude afvorderen ofte afeijsche’.

In het schutreglement van 1804 wordt bepaald dat de boeten als volgt verdeeld worden. Boeten van drie gulden en minder: 2/3 voor de schout-civiel en 1/3 voor de aanbrenger. Hogere boeten: 1/3 voor de schout-civiel, 1/3 voor de aanbrenger en 1/3 voor de armen. De gezworenen worden nu niet meer genoemd.

De gezworenen kregen voor hun assistentie tijdens de jaarmarkten een deel van het marktgeld. Op 12 juni 1794 was hierover een geschil ontstaan met denieuw vorster Jacob Jacot. Vanouds was de opbrengst van het marktgeld ‘welke van wegens kraamen, karren etcetera op de vier jaarlykse markten betaalt en opgehaalt wordende’ half voor de vorster en half voor de twee gezworenen. In 1745 was het aantal gezworenen gestegen van twee naar drie en in 1764 van drie naar vier. Het marktgeld werd daaron over meer personen verdeeld, en Jacot eiste in 1794 dat hij weer de helft kreeg. Dat werd goedgevonden. Ter compensatie kregen de gezworenen voortaan een jaarlijks tractament.

‘Voorts is geresolveert de geswoorenen of schutters welke met twee persoonen vermeedert syn waer uyt notoir de verdeeling der marktgelt vermindert word en dus tgeen sij jaarlyks genieten soo veel niet meer opbrengt, aan ieder der geswoorens jaarlyks toestaet twee gulden tien stuijvers, waer voor sij meede behoorlijk en dus te meer op de gemeentens sullen hebben te passen.’

Uit de dorpsrekeningen blijkt dat de gezworen tot en met 1802 jaarlijks ieder 2 gulden en 10 stuivers tractament kregen. Op 27 mei 1803 verhoogde het gemeetebestuur dit tractement naar 5 gulden per jaar. Dit bedrag werd in 1803 betaald en verder tot en met 1810, het einde van de door ons onderzochte periode.

Vermeldingen van ‘gezworen en schutter’

Vanaf 1689 worden de gezworenen vaak aangeduid met ‘gezworen en schutter’, of ‘schutter en gezworen’. Enkele voorbeelden:

-         Op 15 december 1689 leggen enkele lieden op verzoek van de tegenwoordige ‘schutters en gezworenen’ van Veghel een verklaring af. Het gaat over een openbare weg op de Doornhoek die door iemand afgesloten is.

-         In het resolutieboek is een ‘eedt van de geswoorens en schutters’ opgenomen van 1699

-         Op 18-5-1752 legt Willem Hendrik van den Broek zijn eed af als ‘gezworen en schutter’

-        De keuren en breuken van 1785 noemen het schutten door ‘geswoorens of schutters’ en verbiedt hen om steekpenningen aan te nemen

-        Het gemeente bestuur van Veghel stelde op 30 juni 1803 Bastjaen van Mierlo aan tot ‘schutter en geswooren’

Soms gebruikte men alleen de term ‘schutter:

-         Op 9 november 1716 legde Nicolaes Smits, schutter van Veghel een verklaring af

-         Op 9 juli 1761 verscheen Hendrik Klerx, schutter, voor de schepenen om een verklaring af te leggen.

De term schutter kennen we ook als een synoniem voor ondervorster. Nadat de functie van schutter in de tweede helft van de zestiende eeuw met die van ondervorster was gecombineerd werd die functie soms schutter, soms ondervorster genoemd, en soms gebruikte men beide termen samen. Het gebruik van de term ondervorster prevaleerde en het gebruik van de term schutter raakte in onbruik, maar nog in 1754 werd Martinus Tielermans ‘schutter en ondervorster’ genoemd.

Hoe komt het dat de functie van gezworenen die in 1662 opnieuw ingesteld werd, soms óók met het schutter aangeduid werd? Voor de duidelijkheid heeft men het niet gedaan, want het leidt eerder tot verwarring. Hoe weet je als er een schutter genoemd wordt, of men het over de ondervorster had, dan wel over een van de gezworenen? Het kostte ons in elk geval enige moeite dat steeds te achterhalen. We letten hiervoor op de akten van aanstellingen en andere vermeldingen. Ter illustratie de akte van 9 november 1716. Voor schepenen verschenen lieden om een verklaring af te leggen, waaronder: Jan Eijmbers van den Groenendael, ondervorster, een Nicolaes Smits, schutter. Jan was ondervorster en schutter en Nicolaes was schutter en gezworene.

We kunnen het gebruik van ‘schutter’ als synoniem voor ‘gezworen’ begrijpen als we kijken naar de ontwikkeling van de bevoegdheden en rechten van de gezworenen door de eeuwen heen. We letten hierbij op verschillende aspecten. De belangrijkste bronnen zijn de gemeintbrief van 1310, het privilege van1 379, de keuren en breuken van 1559 en 1785, en het schutreglement van 1804.

-        Het maken van regels

o   In 1379 mochten de gezworenen elk jaar keuren en breuken maken voor de gemeint

o   In 1559 maakten de gezworenen de keuren en breuken met advies van de schepenen. Een deel van de regels betrof algemene dorpszaken.

o   In 1785 werden de keuren en breuken gemaakt door de officier en schepenen. Een deel van de regels betrof algemene dorpszaken.

o   In 1804 werd het schutreglement gemaakt door het gemeentebestuur en goedgekeurd door het departementaal bestuur. Bevat alleen regels voor de gemeint.

-        Het aanstellen van de schutter

o   1379: De gezworenen kiezen de schutter. Die door de schout geëed wordt. Als de schout dat weigert mogen de gezworenen eden.

o   In de tweede helft van de zestiende eeuw werd de functie van schutter samengevoegd met die van ondervorster. De gezworenen komen bij het kiezen en beëden van de gecombineerde functie niet meer van pas

-        Het schutten

o   In 1310 mochten de parochianen beesten schutten. Een schutter wordt niet genoemd, maar was er mogelijk al wel.

o   1379: Er waren schutters, en het is zeker dat zij beesten mochten schutten.

o   1559: Zowel de schutter als gezworenen, mochten en moesten ‘vreemde beesten’ schutten. De vorster mocht alleen schutten als hij daartoe verzocht wordt door de gezworenen of twee inwoners. Iedereen mocht beesten schutten als die op eigen grond komen.

o   1785: Het schutten van beesten mag gebeuren door de gezworenen of anderen daar toe aan te stellen of beëdigd zijnde.  De vorster en dienaren mogen schutten als hen dat gevraagd wordt door twee inwoners

o   1804: Het schutten mag worden door de vorster, ondervorster, gezwoorens, schutters en dienaars der justitie, als mede door alle andere publieke onder eed staande persoonen. Ieder mag beesten van anderen schutten die men op eigen grond aantreft in presentie van twee geloofwaardige persoonen, mits dat direct gemeld wordt aan de schout-civiel.

-        Het verlenen of ontnemen van rechten op de gemeint

o   1310: Lieden die niet bijdragenaan de cijns voor de gemeint mogen van de gemeint geweerd worden

o   1379: De gezworenen mogen die van ongeweerde hofsreden weren, tenzij het bedrag betaald wordt dat door de gezworenen, schepenen en nageburen vastgesteld wordt

o   1559: De gezworenen mogen met de schepenen en nageburen het weerschap verlenen

o   In de zestiende eeuw treedt de corporele vergadering op om iemand rechten op de gemeint te verlenen. Soms de gezworenen met de geburen.

o   1785: Het zijn de regenten die iemand het recht mogen geven om bijen van anderen te houden.

o   1804: Het gemeentebestuur blijft bevoegd om inwoners van naburige plaatsen het recht te geven om tegen betaling de Veghelse gemeint te gebruiken.

-        De boeten

o   1310: Half voor de kerk en half voor de hertog (vermoedelijk vóór 1310 geheel voor de kerk, gemeint was van de parochianen)

o   1379: 1/3 voor de hertog, 1/3 voor de kerk en 1/3 voor de gezworenen ten behoeve van de geburen

o   1559: ½ voor de hertog of de schutter en ½ voor de aanbrenger

o   1662: de boeten zijn voor de gezworenen

o   1804: Boeten van drie gulden en minder: 2/3 voor de schout-civiel en 1/3 voor de aanbrenger. Hogere boeten: 1/3 voor de schout-civiel, 1/3 voor de aanbrenger en 1/3 voor de armen

-        Het turven

o   1559: De schepenen en gezworenen mogen een dag eerder turven, zodat ze op de turfdag de handen vrij hebben om elkaar te helpen om ‘die gemeijnte te vrijen’, dat wil zeggen om overtredingen tegen te gaan

o   1785: De schepenen organiseren als vanouds jaarlijks een of meerdere turfdagen, en men mag alleen op die dagen turven.

o   1804: het gemeentebestuur bepaalt waar geturft mag worden. In 1807 worden de gezworen betaald voor het aanwijzen en afpalen van de verkochte turf.

-        Verkoop van nieuwe erven

o   1379: De gezworenen, met de schepenen en nageburen mogen nieuwe erven verkopen

o   In de zestiende eeuw worden nieuwe erven meeestal verkocht door gecommiteerden van de inwoners. De gezworenen komen er slechts zelden aan te pas. Vanaf 1575-1579 verkopen de gezworenen wel weer steeds de nieuwe erven, ze gaan dan ook borgemeester heten.

o   1785: nieuwe erven worden verkocht met toestemming van de corporele vergadering

o   1804: Nieuwe erven worden verkocht door Gemeentebestuur met toestemming van geërfden

Conclusies:

-        Tussen 1379 en circa 1579 verminderden of verdwenen de volgende bevoegdheden van de gezworenen:

o   De bevoegdheid om een schutter aan te stellen

o   De bevoegdheid om iemand rechten op de gemeint te geven of te ontnemen

o   Hun rol bij het verkopen van nieuwe erven

-        Als in 1662 de functie van gezworenen opnieuw ingesteld wordt, is ook hun belangrikste regelgevende bevoegdheid verdwenen:

o   Het recht om keuren en breuken te maken

Van oorspronkelijke taken van de gezworenen bleef na 1662 niet meer over dan het schutten, iets wat vroeger ook door de schutter gedaan werd. Dat blijkt ook uit de eed die de gezworenen in 1668, 1680 en 1694 aflegden: ze beloofden toe te zien op het naleven van de regels voor het gebruik van de gemeint. Het maken van die regels of andere taken worden dan niet meer genoemd.  Met andere woorden, de gezworenen vanaf 1662 waren wat hun werk betreft schutters geworden. Ze maakten geen regels meer, maar zagen alleen nog maar toe op het naleven ervan. Dit leidde er toe dat ze ook als schutter aangeduid werden.

Aantal

Het aantal gezworenen nam in de loop der jaren geleidelijk toe.

-        Van 1662 tot en met 1744 waren er steeds twee gezworenen in dienst.

-        Vanaf 15 juli 1745 werden dat er drie. Een van de gezworenen Jan Cuel (of van Cuijl) was in de periode 1745-1751 zowel gezworene als bedeljager. Hij werd in 1752 zowel als gezworene als bedeljager opgevolgd door Hendrik Willem Goorts van den Broek. Van den Broek werd nog in datzelfde jaar als bedeljager vervangen door de gereformeerde Johannes Kruijbuller, maar hij bleef daarna nog wel tot 1755 of 1756 in dienst als gezworene.

-        Op 24 mei 1764 nam het aantal gezworenen toe van drie naar vier. Lambert Jansen van der Heijden was op 25-4-1763 opgevolgd door Joostinus Daniels van der Aa. Een jaar later, op 24 mei 1764 werd Lambert Jansen van der Heijden opnieuw aangesteld, zonder dat een van de andere drie gezworenen aftrad. Het resolutieboek vermeldt: ‘synde dit den vierde gesworen’.

-        Tot en met 1803 waren er vier gezworenen (alleen in 1796 vijf). In de periode 1804-1810 waren het er weer drie, omdat Jan George Zeits in 1803 aftrad en niet vervangen werd.

Namen van de gezworenen (1662-1810)

Vanaf 1666 zijn namen van gezworenen bekend. Het resolutieboek vermeld bij de meeste jaren in januari of februari welke gezworenen voor het komende jaar aangesteld werden. Voor een aantal jaren ontbreken dergelijke vermeldingen. Van die ontbrekende jaren blijkt in de meeste aantal gevallen dat de gezworenen van het vorige jaar gecontinueerd werden. We nemen aan dat dit voor alle jaren waarin de vermeldingen ontbreken het geval is geweest.

Voor de periode 1773-1795 hebben we geen namen van gezworenen op kunnen sporen. De vermeldingen van beëdigingen  houden met het resolutieboek dat in 1773 begint op. De dorpsrekeningen vermelden pas namen vanaf 1796, dat is nadat het jaarlijkse tractament ingevoerd was. Alleen weten we dat Jan van Duijnhoven in deze periode gezworen geweest zal zijn, omdat hij zowel in 1772 als 1796 als zodanig vermeld wordt.