Veghelse recepten
voor medicijnen uit 1652
Martien van Asseldonk
10 mei 2014
In 1652 tekende de Veghelse pastoor Johannes Houbraken recepten voor
medicijnen tegen de pest en andere eigentijdse kwalen op in het
parochieregister waarin ook de dopen en huwelijken uit de periode
1651-1675 opgetekend zijn. De recepten staan aan de achter- of keerzijde
van het register en zijn ondertekend met ‘anno 1652, pastoratus’.
‘Probatus est’ schreef de pastoor onder de meeste recepten, ofwel ‘de
werking ervan is bewezen’. Hij schrijft verder: ‘nota, die meer begeert
te weten van natuerlycke m(edicynen ...) sal besoecken een jonge dochter
tot Scyndel, ... dochtere Jacob Smits, die heeft een cost ... eertyts
toebehoort Jan Claesse, daer na meester ... van den Bosch, etcetera’
Helaas zijn de betreffende bladzijden uit het parochieregister
beschadigd en is de inkt verbleekt, waardoor een aantal recepten maar
gedeeltelijkleesbaar is. De navolgende recepten waren nog geheel of
nagenoeg geheel te lezen.
-
Prefermatyve voor de peste. In welcken tyd neempt drye taxkens
wijncruijtte, een nootmuscaet, een drooge vijge.
-
In tijde die suspect van peste sijn. Neempt wat suijcker van roosen ende
mackt er een electuarium, of d’welc gij in weecken tyt nutten sult een
castanie tot uwen ontbijt
-
Eenen vercoeldranck tegen inwendige hitte. Neempt cicoreij, suringh,
buglos, duynekervel ende engels suet, van ider een hantvoll, met 2
potten waters gesoden (= gekookt), op de helft als het cout is, giet het
clecer aff, doet daerbij 6 loot suijckers, laet het sieden (= koken), 3
ofte 4 wallen, den schuijm affdoende, doet daerbij sap van lamoenen, soo
veel dat men damperheyt begint te snurecken, drinckt hiervan tweemaels
daegs een roomerken 2 offte 3 uren voor het eten.
-
Remedie teghen de peste, soo wel prefermatief (= preventief) als
expulsieff (= genezend). Neempt een penne, doet daerin quix silver ende
stopt die penne onder en boven toe, neempt een coordeken ende hangt die
penne aen den hals tot aen het pulsen van het hert
-
Neempt rouwe amandelen, doet die in water en maeckt se lauw, dan sullen
die pellen affgaen, doet die pellen wederom int selve lauw water, ende
siet se op de hellicht offt het derdendeel tot dat het dick wort als een
sirop, daernae door eenen fynen doek doorgedaen, ende dat ghebruyckt met
eenen lepel met wat suycker
-
Eenen andere dranc ofte medecyn tegens de pest. Neempt genever oly,
ontrent een nootsculp vol, hy sal daeraff geneesen, ende genomen allen
daege 4 à 5 lepelen ende gevast tot den middach toe, soo sal ’t
alleijnkens geneesen
-
Nog andere salve voor pestwonden. Neempt scapenruert, bergenruessel,
boter en spaens groen met olijffolij tot een salve gemackt.
-
Soo ’t lijff doorgaet. Neempt maechdewasch ende boomolij tot een salve
gemackt.
-
Aluid remedium contra pestens (= ander middel tegen de pest). Neempt
eenen kroes rijnswijn-asijn en drije nootenmuscaet, gebraden ende
geleegen in den wijn-asijn 24 uren langh, dan daer wt genomen en
gestooten, ende dan wederom geleet in den wijn-asijn, dan genomen sijn
mederdaet de sweerde van een nootmuscaet en soo veele eele ofte smaelder
savie gestooten twee noormuscaetswaerde en dan dat tsamen in eenen croes
rijnsschen wyn affgedaen, en die de pest crijgen moeten dien dranc
binnen 24 uren innemen offt ’t waer tevergeeffs. Dese dranc blijft wel
eene jaer lanck goet als men sonder lenge (= verdunnen) wel bewaert.
-
Salve die costelyck is voor alle quade beenen en ander gebrecken. Neempt
16 loot cerusen, dat is bly-wit, 8 loot litargiri, 8 aure van golde, 2
loot mastick, 2 loot mirre, 2 loot olibarium, eenvierdendeel loots
kamfer, aldus voorscreven staet, sult gij seer cleyn stooten, dan neempt
2 pont schoonen boom-olij in eenen aerden pot op een coole vuer sonder
flamme ende laet den oly sieden, en als hij siedet, dan doet daer dat
blij-wit, ende neempt den pot van de vuere, ende doet dat wit daerin,
ende den pot set wederom op ’t vuere ende roeret altijt opdat ’t wit op
den bodem niet en sinckt, ende roert dat een halff ure lanck, daernae
doet daerin litergeren, aure ende siet dat soo lange, totdat swart wort
ende roert sonder ophouden. Ende doet daerin mirre, mastick en wieroock,
en sult altyt roeren, dan neempt eenen lyndendoeck en druijppel daer op
ende eest niet swairt genoch, soo laet dan noch sieden tot dat swart
genoch is, en settet van den vuere, ende doet den kampffer daer in, ende
altijt vermenget en roeret, ende dan neempt altijt schoon doecxkens,
ende steeckt die daer in de salff d’een voor d’ander en dan sult gij die
wttrecken, ende verbeyt totdat ’t gaer wort en slecht als een plaister,
ende rollet overeen en dan sal men daer van snijden so groot als men
wil, en men sal der die plaister op laeten liggen, dan sij root wort,
ende dan sal men die plaister weijnnen ende expurgeren.
-
Noch een ander costelycke salve die men bij ’t gelt gelijct en is goet
voor alle quade beenen. Neempt 12 loot boom-olij ende doet de in eenen
aerden pot ende doet daerin scapenstront bijcans soo groot als een eij,
ende scaele van flier cleyn gesneeden ende met sueten ende consolia
maro, dat cruijt met de wortel, oft dat cruijt dat ‘t somers ende ’s
winters der wortel scarnijckel, ende (aluyn) wortel, groote heelen
wortelen cattencruijt, dese cruijden
... enen d... ende dese voorscreven cruijden sult gij in oly doen
en indyen den oly te luttel is, neem der meer, en dese cruijden sul dy
sieden in den olij soo lang die droogh worden. Dan sal men se door eenen
doeck vringen ende de cruijden ewech werpen, ende den boom-oly bewaeren.
-
Item als gij nu dese salve wilt maken, sult gij nemen vijff loot van
desen olij ende refine albi, dat is witte spiegelhars, altesaemen met
eenen soft vuer, dan slaget door eenen lijndendoeck en wringet niet hart
wt, ende doet daer in wieroock en mastich, iders drij-vierdendeel loots
all cleyn gepulverizeert, een loot aluyns, een loot coperroot, dese
poederen sal men ondereen mengelen, ende dan alleynskens in den oly
gedaen ende welgeroert dat die poedere onder malcanderen compt ende
roert soo lange als ’t lauw wort.
-
Voor beenen die quaet sijn en geen salve verdragen. Neempt out loot en
dat sal men seer doen smeeden en legget op dat seere, ende dat sal men
dicmaels affnemen op eenen dach, ende schoon affgewist wederom daer op
leggen, ende ten derden daege sal men dat opsieden, dan sal men
wederomme daer op legge gelijc voorscreven is ende dan wederom sieden en
op leggen en ’t sal geneesen.
-
Aluid remedium (= ander middel). Neempt een loot kamfer, een loot
cerusen, een maijs ke boter, bergenruessel ondereen gesmolten met wasch.
-
Voor benen daer wormen in syn. Neempt olij ende wijn edick ende siedet
die, ende ... mede ’t quaede been tot vier oft vyff reijsen, d..
wtloopen ende ’t been sal geneesen.
-
Aluid remedium. Neempt een vierdendeel pont wasch, een 4 pont
spieg(elhars) ... ..rutts ende een 4 cabijs carminaris, een 4 pont
crijts, een 4 ponts brootsuijckers, een pont olij van olijve, een pont
clauwen smout, 6 droppen rijnssen wyn en soo veel caryns water onder een
gesooden
-
Seer goede remidie voor de roofe. Neempt crijt, scabt dat cleijn, doet
bij vijff off 6 druppels olijff olij daerbij gedaen soo veel wijn-asijn
dat men dit ondereen can tempereeren, daer nae op de plaets gestreecken
daer men de roofe heeft, oft smeert dat op een doecxken ende legt dat op
de plaets daer de roofe is, ende laet het veranderen soo dickmaels als
‘t drooch wort.
-
Basilicoms salve geneest alle dinck
-
Calaris wortel en angelica wortel geconsitueert sijn seer [goed] voor
quade pestilentiaele lochte.
-
Noch voor beenen die geen salve en verdragen. Neempt toppen van flier
cleyn gescorven en dan gestoote ende dan bergruessel daer mede ’t samen
gestooten, eenen lyndoeck geleet op ’t seer ende daer dese cruijden
boven op.
-
Voor quade gaten in de beenen te geneesen. Neempt haken van snoecken
ende die sal men droogen, stooten ende sieden en dan int gat gedaen aen
de been, daerop een papier eenen lijndoeck daer boven op.
-
Voor beenen die men niet en can geneesen, daer wormen in sijn oft
treemen. Neempt roomssche savie, geborsden aluijn, gimber en edick ende
roet, spains groen, en dit tot een salve gemack(t).
-
Item aluid (= ander middel voor hetzelfde). Neempt twee deel wijns, een
deel waters, daerin aluijn gemackt op ’t sieden in een canneke gedaen
tot men ’t besuigen wil, wast daer mede die zeeren, dan pluxel in wijn
gesopt en geleecht in de gaten, dan een ander plaister daer op, ’t sal
vast heylen.
-
Aluid (= ander middel). Neempt spaens groen, coperroot, roden balus en
boter, twee deel spaens groen.
-
Voor een quade heijt. Neempt een halff loot mederdaet, een loot
venetietriakel, een loot foelij cleijn gestooten, dry mael daer over
gedroncken
-
... eenen pot rynsse wijn, daer in twee loot antimonij cleij gestooten
om 2 s.. beeckelair een luttken. Niet cl(eyn) gestooten oft niet een
mess in 3 oft 4 stucken gesneden, daer in goede maechden honick, wit van
eenen sw.. tsaemen gedaen in eenen pott, 2 potte houdende met eenen hals
gecropt met eenen seven lap .. saer .. vant be..en, dese dranc sal men
laten p.. .. oft een maent lanck en dan maken vyff ofte 6 lepels nae
advenant dae persoenen en .. als de sieckt .. is goet voor de pest, item
cortssen, item voor pijnde voor ’t hert, item voor ... root melisoen oft
roode loop ende grauwe loop, item voor ... de geene die quade drancken
.. lijf he.. niet en comen leven noch sterven, voor vers.. maegh, die
cliecken en bulderen boet laeuw gemackt sonder slaepen voor dat den
dranc gew..t en .. naedemael den dranc gewerck heeft, dan gemackt ..
bier en broot daer in twee lepelen honich w..ch boter daer in niet
gesoden. Soo den dranc niet en werckt ... een halve oft drye quartier
urens eenen anderen daer boven op gese, daernae eenen subiet dranc
genomen van Venetië d..e, voor 2 oft 3 s.. drooch ingenomen voor eenen
.. vier ,... busschen 2 bedde gedeckt.Hier boven aff ge..oten twee oft
drye mael, dan genomen een halven pot (bier) .. gegooten ende tsamen
wederom opgesoden ende dan den selve dranck .. gebruycken dan dien
grontsop in eenen cuijl doen ... hebben .. welcem omdijen ......
groote...
Bronnen:
Parochieregister; Martien van Asseldonk. ‘Recepten voor Veghelse
medicijnen uit 1672’, in: van
Vehchele tot Veghel 5 (1985) nr. 15, 68-73
|