Veghelse recepten voor medicijnen uit 1652

Martien van Asseldonk

10 mei 2014

 

In 1652 tekende de Veghelse pastoor Johannes Houbraken recepten voor medicijnen tegen de pest en andere eigentijdse kwalen op in het parochieregister waarin ook de dopen en huwelijken uit de periode 1651-1675 opgetekend zijn. De recepten staan aan de achter- of keerzijde van het register en zijn ondertekend met ‘anno 1652, pastoratus’.

 

‘Probatus est’ schreef de pastoor onder de meeste recepten, ofwel ‘de werking ervan is bewezen’. Hij schrijft verder: ‘nota, die meer begeert te weten van natuerlycke m(edicynen ...) sal besoecken een jonge dochter tot Scyndel, ... dochtere Jacob Smits, die heeft een cost ... eertyts toebehoort Jan Claesse, daer na meester ... van den Bosch, etcetera’

 

Helaas zijn de betreffende bladzijden uit het parochieregister beschadigd en is de inkt verbleekt, waardoor een aantal recepten maar gedeeltelijkleesbaar is. De navolgende recepten waren nog geheel of nagenoeg geheel te lezen.

 

-        Prefermatyve voor de peste. In welcken tyd neempt drye taxkens wijncruijtte, een nootmuscaet, een drooge vijge.

 

-        In tijde die suspect van peste sijn. Neempt wat suijcker van roosen ende mackt er een electuarium, of d’welc gij in weecken tyt nutten sult een castanie tot uwen ontbijt

 

-        Eenen vercoeldranck tegen inwendige hitte. Neempt cicoreij, suringh, buglos, duynekervel ende engels suet, van ider een hantvoll, met 2 potten waters gesoden (= gekookt), op de helft als het cout is, giet het clecer aff, doet daerbij 6 loot suijckers, laet het sieden (= koken), 3 ofte 4 wallen, den schuijm affdoende, doet daerbij sap van lamoenen, soo veel dat men damperheyt begint te snurecken, drinckt hiervan tweemaels daegs een roomerken 2 offte 3 uren voor het eten.

 

-        Remedie teghen de peste, soo wel prefermatief (= preventief) als expulsieff (= genezend). Neempt een penne, doet daerin quix silver ende stopt die penne onder en boven toe, neempt een coordeken ende hangt die penne aen den hals tot aen het pulsen van het hert

 

-        Neempt rouwe amandelen, doet die in water en maeckt se lauw, dan sullen die pellen affgaen, doet die pellen wederom int selve lauw water, ende siet se op de hellicht offt het derdendeel tot dat het dick wort als een sirop, daernae door eenen fynen doek doorgedaen, ende dat ghebruyckt met eenen lepel met wat suycker

 

-        Eenen andere dranc ofte medecyn tegens de pest. Neempt genever oly, ontrent een nootsculp vol, hy sal daeraff geneesen, ende genomen allen daege 4 à 5 lepelen ende gevast tot den middach toe, soo sal ’t alleijnkens geneesen

 

-        Nog andere salve voor pestwonden. Neempt scapenruert, bergenruessel, boter en spaens groen met olijffolij tot een salve gemackt.

 

-        Soo ’t lijff doorgaet. Neempt maechdewasch ende boomolij tot een salve gemackt.

 

-        Aluid remedium contra pestens (= ander middel tegen de pest). Neempt eenen kroes rijnswijn-asijn en drije nootenmuscaet, gebraden ende geleegen in den wijn-asijn 24 uren langh, dan daer wt genomen en gestooten, ende dan wederom geleet in den wijn-asijn, dan genomen sijn mederdaet de sweerde van een nootmuscaet en soo veele eele ofte smaelder savie gestooten twee noormuscaetswaerde en dan dat tsamen in eenen croes rijnsschen wyn affgedaen, en die de pest crijgen moeten dien dranc binnen 24 uren innemen offt ’t waer tevergeeffs. Dese dranc blijft wel eene jaer lanck goet als men sonder lenge (= verdunnen) wel bewaert.

 

-        Salve die costelyck is voor alle quade beenen en ander gebrecken. Neempt 16 loot cerusen, dat is bly-wit, 8 loot litargiri, 8 aure van golde, 2 loot mastick, 2 loot mirre, 2 loot olibarium, eenvierdendeel loots kamfer, aldus voorscreven staet, sult gij seer cleyn stooten, dan neempt 2 pont schoonen boom-olij in eenen aerden pot op een coole vuer sonder flamme ende laet den oly sieden, en als hij siedet, dan doet daer dat blij-wit, ende neempt den pot van de vuere, ende doet dat wit daerin, ende den pot set wederom op ’t vuere ende roeret altijt opdat ’t wit op den bodem niet en sinckt, ende roert dat een halff ure lanck, daernae doet daerin litergeren, aure ende siet dat soo lange, totdat swart wort ende roert sonder ophouden. Ende doet daerin mirre, mastick en wieroock, en sult altyt roeren, dan neempt eenen lyndendoeck en druijppel daer op ende eest niet swairt genoch, soo laet dan noch sieden tot dat swart genoch is, en settet van den vuere, ende doet den kampffer daer in, ende altijt vermenget en roeret, ende dan neempt altijt schoon doecxkens, ende steeckt die daer in de salff d’een voor d’ander en dan sult gij die wttrecken, ende verbeyt totdat ’t gaer wort en slecht als een plaister, ende rollet overeen en dan sal men daer van snijden so groot als men wil, en men sal der die plaister op laeten liggen, dan sij root wort, ende dan sal men die plaister weijnnen ende expurgeren.

 

-        Noch een ander costelycke salve die men bij ’t gelt gelijct en is goet voor alle quade beenen. Neempt 12 loot boom-olij ende doet de in eenen aerden pot ende doet daerin scapenstront bijcans soo groot als een eij, ende scaele van flier cleyn gesneeden ende met sueten ende consolia maro, dat cruijt met de wortel, oft dat cruijt dat ‘t somers ende ’s winters der wortel scarnijckel, ende (aluyn) wortel, groote heelen wortelen cattencruijt, dese cruijden  ... enen d... ende dese voorscreven cruijden sult gij in oly doen en indyen den oly te luttel is, neem der meer, en dese cruijden sul dy sieden in den olij soo lang die droogh worden. Dan sal men se door eenen doeck vringen ende de cruijden ewech werpen, ende den boom-oly bewaeren.

 

-        Item als gij nu dese salve wilt maken, sult gij nemen vijff loot van desen olij ende refine albi, dat is witte spiegelhars, altesaemen met eenen soft vuer, dan slaget door eenen lijndendoeck en wringet niet hart wt, ende doet daer in wieroock en mastich, iders drij-vierdendeel loots all cleyn gepulverizeert, een loot aluyns, een loot coperroot, dese poederen sal men ondereen mengelen, ende dan alleynskens in den oly gedaen ende welgeroert dat die poedere onder malcanderen compt ende roert soo lange als ’t lauw wort.

 

-        Voor beenen die quaet sijn en geen salve verdragen. Neempt out loot en dat sal men seer doen smeeden en legget op dat seere, ende dat sal men dicmaels affnemen op eenen dach, ende schoon affgewist wederom daer op leggen, ende ten derden daege sal men dat opsieden, dan sal men wederomme daer op legge gelijc voorscreven is ende dan wederom sieden en op leggen en ’t sal geneesen.

 

-        Aluid remedium (= ander middel). Neempt een loot kamfer, een loot cerusen, een maijs ke boter, bergenruessel ondereen gesmolten met wasch.

 

-        Voor benen daer wormen in syn. Neempt olij ende wijn edick ende siedet die, ende ... mede ’t quaede been tot vier oft vyff reijsen, d.. wtloopen ende ’t been sal geneesen.

 

-        Aluid remedium. Neempt een vierdendeel pont wasch, een 4 pont spieg(elhars) ... ..rutts ende een 4 cabijs carminaris, een 4 pont crijts, een 4 ponts brootsuijckers, een pont olij van olijve, een pont clauwen smout, 6 droppen rijnssen wyn en soo veel caryns water onder een gesooden

 

-        Seer goede remidie voor de roofe. Neempt crijt, scabt dat cleijn, doet bij vijff off 6 druppels olijff olij daerbij gedaen soo veel wijn-asijn dat men dit ondereen can tempereeren, daer nae op de plaets gestreecken daer men de roofe heeft, oft smeert dat op een doecxken ende legt dat op de plaets daer de roofe is, ende laet het veranderen soo dickmaels als ‘t drooch wort.

 

-        Basilicoms salve geneest alle dinck

 

-        Calaris wortel en angelica wortel geconsitueert sijn seer [goed] voor quade pestilentiaele lochte.

 

-        Noch voor beenen die geen salve en verdragen. Neempt toppen van flier cleyn gescorven en dan gestoote ende dan bergruessel daer mede ’t samen gestooten, eenen lyndoeck geleet op ’t seer ende daer dese cruijden boven op.

 

-        Voor quade gaten in de beenen te geneesen. Neempt haken van snoecken ende die sal men droogen, stooten ende sieden en dan int gat gedaen aen de been, daerop een papier eenen lijndoeck daer boven op.

 

-        Voor beenen die men niet en can geneesen, daer wormen in sijn oft treemen. Neempt roomssche savie, geborsden aluijn, gimber en edick ende roet, spains groen, en dit tot een salve gemack(t).

 

-        Item aluid (= ander middel voor hetzelfde). Neempt twee deel wijns, een deel waters, daerin aluijn gemackt op ’t sieden in een canneke gedaen tot men ’t besuigen wil, wast daer mede die zeeren, dan pluxel in wijn gesopt en geleecht in de gaten, dan een ander plaister daer op, ’t sal vast heylen.

 

-        Aluid (= ander middel). Neempt spaens groen, coperroot, roden balus en boter, twee deel spaens groen.

 

-        Voor een quade heijt. Neempt een halff loot mederdaet, een loot venetietriakel, een loot foelij cleijn gestooten, dry mael daer over gedroncken

 

-        ... eenen pot rynsse wijn, daer in twee loot antimonij cleij gestooten om 2 s.. beeckelair een luttken. Niet cl(eyn) gestooten oft niet een mess in 3 oft 4 stucken gesneden, daer in goede maechden honick, wit van eenen sw.. tsaemen gedaen in eenen pott, 2 potte houdende met eenen hals gecropt met eenen seven lap .. saer .. vant be..en, dese dranc sal men laten p.. .. oft een maent lanck en dan maken vyff ofte 6 lepels nae advenant dae persoenen en .. als de sieckt .. is goet voor de pest, item cortssen, item voor pijnde voor ’t hert, item voor ... root melisoen oft roode loop ende grauwe loop, item voor ... de geene die quade drancken .. lijf he.. niet en comen leven noch sterven, voor vers.. maegh, die cliecken en bulderen boet laeuw gemackt sonder slaepen voor dat den dranc gew..t en .. naedemael den dranc gewerck heeft, dan gemackt .. bier en broot daer in twee lepelen honich w..ch boter daer in niet gesoden. Soo den dranc niet en werckt ... een halve oft drye quartier urens eenen anderen daer boven op gese, daernae eenen subiet dranc genomen van Venetië d..e, voor 2 oft 3 s.. drooch ingenomen voor eenen .. vier ,... busschen 2 bedde gedeckt.Hier boven aff ge..oten twee oft drye mael, dan genomen een halven pot (bier) .. gegooten ende tsamen wederom opgesoden ende dan den selve dranck .. gebruycken dan dien grontsop in eenen cuijl doen ... hebben .. welcem omdijen ...... groote...

 

 

Bronnen: Parochieregister; Martien van Asseldonk. ‘Recepten voor Veghelse medicijnen uit 1672’, in: van Vehchele tot Veghel 5 (1985) nr. 15, 68-73