De uitgiften van nieuwe erven in Veghel (1190-1832)

Martien van Asseldonk, 3 oktober 2014

Deze gegevens mogen gebruikt worden onder verwijzing naar: Martien van Asseldonk, www.oudzijtaart.nl

De hoeveelheid privé-grond in Veghel door de eeuwen heen

Het kadaster van 1832 geeft de volgende informatie over het grondgebruik en -eigendom in Veghel.

Opmerkingen:

-       Heide die nogal vergrasd was wordt in het kadaster als weiland, klasse 5 aangegeven

-       De haven was gemeente-eigendom, terwijl de Zuid-Willemsvaart eigendom was van de Rijkswaterstaat

-       1 bunder = 1,324 hectare

Het maatboek van 1792 geeft aleen maar infomatie over de particuliere eigendommen. In de volgende tabel is de situatie in 1792 vergeleken met die in 1832.

Opmerkingen:

-       Het oppervlak van de huiserven van 1792 is geschat. Er is uitgegaan van 661 huizen met gemiddeld dezelfde grootte voor een huiserf als in 1832.

Verder terug is het oppervlakte van de privé-eigendommen te benaderen aan de hand van de gronduitgiften. Informatie over de gronduitgiften die met een cijns belast zijn, zijn te vinden de cijnsboeken van de hertog van Brabant (1340-1648) en Staten-Generaal (1629-1777).

In Veghel werden kleine percelen uitgegeven die niet belast werden met een cijns aan de hertog. Deze

zijn terug te vinden in de schepenprotocollen (bewaard vanaf 1529). Daaruit is de hoeveelheid culuurland door de eeuwen heen te berekenen. Daarnaast kunnen er nog kleine legale of illegale uitgiften onder de radar zijn gebleven, maar dat zal een relatief klein deel zijn geweest.

Wat het tempo van de uitgiften betreft kunnen we drie perioden onderscheiden:

1190-1314: 2,0 bunder per jaar

1314-1780: 0,4 bunder per jaar

1780-1831: 9,4 bunder per jaar

Er werd niet elk jaar die hoeveelheid uitgegeven. De uitgiften hadden het karakter van een aantal jaren niets, gevolgd door een aantal percelen tegelijk, met daarnaast nog een gestage stroom kleine perceeltjes veelal voor huiserven.

Tussen 1190 en 1314 zien we de laatste fase van een ontginningsgolf die rond 1000 was begonnen en rond 1315 ten einde kwam. In 1315 is sprake van het mislukken van oogst en hongersnood. In de eeuwen daarna werd het platteland veelvuldig geteisterd door oorlogen. Voor de landbouw was een bepaald oppervlakte aan heide nodig en er stelde zich een evenwicht in, dat pas in de achttiende en negentiende eeuw met de intensievere bemesting met as en later met kunstmest verbroken werd. Een deel van de boerenzonen trok naar de steden of leerde een ander vak.

Het recht om percelen uit te geven

In de brief die de inwoners van Veghel in 1379 van de hertog van Brabant kregen, wordt ten aanzien van nieuwe uitgiften het volgende bepaald:

-        Item gevielt in tijden toekomende, dat die straaten, steegen oft gemeynte aldaer ergens worden vonden aengegraven (of noch in tiden toecomende aengegraven) worde, dat dan ten versuecke van den geswoorens ende des meestendeels van den scheepenen en gebuere onsen rentmeester van Den Bosch ofte van Pedelandt die des van (hen) sal versoght worden, die graven weder vullen sal doen ende inwerpen mogen sonder eenig misdoen.

-        Item gevielt dat iemant palinge begeerde, geseth binnen den palen van Vechel, tusschen onser luden erve aldaer ende der gemeynte, soo sal onsen rentmeester van Den Bosch oft van Pedelandt, dies ierst versoght sal werden, ten versuecke der gezwoorens ofte dergeenre die die palinge begeeren soelen, die palinge doen sonder vertreck en sonder eenige broeke daeraf te mogen heysschen van dengeene die de palinge aen hem sal hebben versoght.

-        Item gevielt dat dese voorscreven gesworen in tijde toecomende te rade worde, dat sij van der voorscreven gemeynte uytgeven woude om te maken alsulcke chijns als sij ons jaerlijx schuldigh sijn van hare visscherije, oft om anderen oirbaer, dat soelen sij alle weegen doen mogen bij rade des meestendeels van den scheepenen ende van den gebueren,  hoeveele sij wille ofte hoe luttel, den buenre op eenen ouden groten Tournois jaerlijx ende erfflix chijns, onsen rentmeester van Den Bosch, ter tijt wesende, altoos te Kersavonde t’onser behoeft, ons oir en nakomelingen, daeraf te betalen ende te vergelden, den ouden groot voorscreven op agt penningen altoos gereeckent.

-        Ende soo wat sij uytgeven sullen beneden dat agtendeel van den buenre beloopende op eenen penninck, dat en sal ons nog onser oir en nakomelinge daeraf geenen chijns gelden nog schuldig zijn te betaalen, behoudelijck ons in allen desen saacken voorscreven onse heerlijckheyt en onsen dorpe van Vechel voorscreven sijnen oude carten ende privilegien, van ons ende onse voorvaderen hen gegeven, ende des selve nieuwen charten altoes in hare maght te blijven.

-        Ende oock oft daer eenig goet van der gemeynte van onsentweegen uytgegeven weer in tijden voorleeden, daer wij onsen jaerlijxen erfcijns in hadden, dat dat staen sal en blijven in sine maght.

Kortom:

-        Als er zonder toestemming sloten worden gegraven of percelen van de gemeint ingenomen worden dan mogen de gezworenen met de schepenen en naburen de rentmeester van de hertog verzoeken om dit weer ingedaan te maken.

-        Men mag de rentmeester ook vragen om de grenzen vast te stellen tussen particulier goed en de gemeint.

-        De gezworenen mogen met de schepenen en geburen percelen van de gemeint verkopen, tegen een cijns voor de hertog van 1 oude groot, ofwel 8 oude Leuvense penningen, per bunder

-        Voor percelen kleiner dan 1/8 bunder is geen cijns verschuldigd.

-        Wel moeten de al bestaande cijnzen betaald blijven.

In de schepenprotocollen zijn de meeste uitgiften terug te vinden. Daaruit blijkt dat kleine percelen inderdaad niet werden opgegeven aan de hertog van Brabant. Alleen tussen 1620 en 1650 werd uit een aantal kleine percelen een cijns betaald. Kennelijk had het dorpsbestuur toen niet goed opgelet.

De opbrengst van de verkoop van nieuwe erven was voor het dorp. Dat gold voor zowel de met een cijns belastte als onbelastte percelen. Deze inkomsten zullen verantwoord zijn geweest in de rekeningen van de gezworenen. In 1379 was bepaald dat de gezworenen die de Veghelse gemeint beheerden, elk jaar een rekening op moesten maken. Vanaf 1575-1579 kregen de gezworenen er de taak bij om de dorpsbelastingen en dorpsitgaven te beheren, en werden zij borgemeesters genoemd. Daarna vindt men de inkomsten van nieuwe uitgiften verantwoord in de dorpsrekeninge. Als voorbeeld de dorpsrekening van 1614-1615:

-        Alnoch by den voirscreven borgemeesters vercocht heyde te weten aen den enen cant van den dorpe voir ses gulden 19 stuijvers 2 ort, ende aen den andere cant in Lynt opte Voirt ende aen d’ Erde 26 gulden 8 stuijvers II ort, coompt samen 33-8-8

-        Noch vercocht aen Aert Verweteringe een hoexken van de gemeynt gelegen aent Beuckelaer, dair voir ontfangen 30-0-0

-        Noch vercocht aen Jan Ariens een huysplaetsken van de gemeynte aen Bueckelaers stege, daer voer ontfangen 3-25-0

-        Noch vercocht aen Jan Tonis een huysplaetsken aen de Heye, daer voir ontfangen 3-15-0

-        Vercocht aen Arien Henrick Tonis aen Franckevort een huysplaets, daer voir ontfangen 8-2-0

En uit de rekening van 1797:

-        Op resolutie der corporeele vergadering dato 27 april 1797 is op den 26 may 1797 publicq ende voor alle man verkogt een gedeelte van een ingegrave plak gemeente opt Zontvelt groot vier loopense sestien roede en daar van gemaakt de somme van 120-0-0

De redenen waarom er in Veghel grond uitgegeven werd tot en met 1737

Aan het einde van dit opstel staat een overzicht van de uitgegeven eprceln belast met een cijns aan de hertog van Brabant.

In 1379 kreeg Veghel het recht om percelen uit te geven. De 18 percelen (in totaal 4 bunder en 350 roeden) die kort daarna (tussen 1380 en 1392) uitgegeven werden, zullen daar het resultaat van geweest zijn. Vermoedelijk mocht Veghel de opbrengst van die percelen houden. Uit latere bronnen blijkt dat dergelijke grotere uitgiften vaak ondernomen werden, omdat er geld nodig was voor een of andere publieke zaak. In 1388 is er sprake van oorlogshandelingen in de Meierij, maar Veghel lijkt toen geen schade opgelopen te hebben. Een publiek werk uit de veertiende eeuw was de landweer op de grens met Erp. Die werd ontgetwijfeld door de geburen gegraven zonder dat die daarvoor betaald werden. Maar misschien stonden er palen op zo op, waarvoor wel uitgaven gedaan werden. Een ander publiek werk dat mogelijk in de veertiende eeuw geplaatst kan worden is de aanleg van de brug over de Aa in het centrum. Die brug kan ook ouder zijn. Het kan ook om groot onderhoud van de brug, de kerktoren of de kerk gegaan zijn.

De volgende golf van uitgiften dateert uit 1445-1449 (totaal 14 bunder en 6 roeden). Deze uitgiften strekten zich over vijf jaren uit. Het was een periode van vrede. In 1461 werden er uitgaven voor de buw of herbouw kerktoren gedaan, dat maakt het onwaarschijnlijk dat er ook in 1445-1449 uitgaven voor dat doel gedaan werden. Uitgaven voor het onderhoud van de brug waren er altijd wel. De spreiding van de uitgiften over vijf jaren maakt het onzeker of het om nodige inkomsten voor een publieke zaak ging. Het kan in dit geval ook om behoefte aan grond voor de boeren gaan. 

In 1483 moest Veghel ongeveer 1.033 gulden aan Den Bosch betalen als bijdrage voor oorlogslasten. Waaschijnlijk is dat een van de redenen geweest voor de verkoop van percelen in 1483-1485.

Verder wordt het lastig om iets te zeggen over waarom percelen uitgegeven werden: ging het om landhonger van de Veghelse boeren, of had het dorp geld nodig voor groot onderhoud van de kerk, kerktoren. Daarvoor kan soms geld nodig geweest zijn als de kas van de kerk onvoldoende draagkracht had, en de brug over de Aa werd zo-wie-zo door het dorp onderhouden.

In 1511 werd de brug over de Aa afgebroken en weer opgebouwd en in 1512 droeg Veghel bij aan een omslag van oorlogslasten, maar er is geen helder verband met gronduitgiften. in die jaren.

In 1543 had Veghel veel te lijden van plunderingen door het leger van Maarten van Rossum. In die tijd was iedereen nog persoonlijk aansprakelijk en waarschijnlijk werd er niets vergoed vanuit het dorp. Wel waren er uitgaven voor het afbreken van de brug over de Aa in 1543 en het weer opbouwen van die brug in 1544. Ook in deze jaren is er geen aanwijzbaar verband tussen die uitgaven en de uitgiften van percelen. Dat wekt de indruk dat men voor het onderhoud van de brug in de regel geen percelen van de gemeint verkocht, maar het geld op een andere manier bij elkaar bracht. Misschien was er nog geld in kas bij de gezworenen die de gemeint beheerden. Die hadden inkomsten van bijvoorbeeld de Eerdse gedingen. Ook kan er turf of heivlaggen verkocht zijn geweest. Ook kunnen er incidentele extra omslagen over de inwoners geweest zijn, waarvoor men dan het maatboek voor de bede gebruikt zal hebben.

De uitgiften  in 1549 en 1552 op het Leinsven dienden als doel om de grens van de Veghelse gemeint daar duidelijk te markeren. Er zijn geen duidelijke aanwijzingen dat dze percelen werden uitgegeven voor een of ander publieke zaak, en de kwaliteit van die percelen was zo marginaal dat ze voor de boeren ook van weinig van nut waren, anders dan als privé turfveldjes.

In 1650 was er een flinke uitgiftegolf. Die zal wel samenhangen met het einde van de Tachtigjarige Oorlog in 1648, waarna de dorpslasten sterk terugliepen. Dat verminderde de omslag over de geburen en men kreeg wat adem om wat te investeren in de uitbreiding van het bedrijf.

Uit deze verkenning blijkt dat er alleen in 1483-1485 een verband verondersteld mag worden tussen het verkopen van percelen van de gemeint en de behoefte aan geld door het dorp. Het ging om het betalen van oorlogslasten. Andere publieke werken zoals het onderhoud van de brug en kerktoren werden (veelal) op een ander manier gefinancieerd. De meeste verkopingen zullen samengehangen hebben met de behoefte aan grond door de boeren, en op het Leinsven werd grond verkocht om de rgens helder te markeren. Dat gebeurde in 1650 ook in de Leinse Kampen, en in 1793 aan de grens met Erp.

In de achttiende eeuw werden er wel percelen verkocht voor publieke zaken. De verkoop van percelen in 1719-1720 werd gedaan omdat het dorp geld nodig had voor de bouw van een boterwaag. ]

Door de eeuwen heen zijn er ook steeds veel kleine perceeltjes verkocht, bijvoorbeeld om een huis op te zetten.

De conclusie is dat er voornamelijk grond uitgegeven werd om aan de behoeften van de boeren te voldoen, en dat er af en toe ook grond verkocht werd vanwege een publieke zaak: het dorp het geld nodig of wilde een grens van de gemeint afbakenen.

De redenen waarom er in Veghel grond uitgegeven werd tussen 1781 en 1810

Uit de resolutieboeken:

Publieke zaak:

-        Schepenresolutie 20-2-1781. De Raad van State heeft Veghel toegestaan om enige nieuwe erven ter waarde van 5.500-0-0 te verkopen voor de financiering van het nieuwe raadhuis.

-        Extract van de resolutie van de Raad van State van 21-7-1791: heeft besloten aan de corporele vergadering van Veghel toe te staan: Om tot vinding der kosten tot het aanleggen der straatweg geld te nemen uit het fonds van de verponding en beden en 3.000 van het dorpshuishouden waarvoor gemeente gronden verkocht mogen worden.

-        Vergadering van de gemeenteraad op 16-2-1805. Is door de preesident voorgedragen dat door de steeds toeneemende armoede zedert eenige jaaren alhier en elder plaats gehad hebbende het getal der arme lieden in de behoeftigheid in elk derselve welke ten lasten deeser arme casse staan dermate is vergroot en gevoeglyk eene vermeerderede bedeeling noodzakelyk gemaakt, dat de gewoone inkomsten van den armen alhier in verre niet toereykend zyn daar meede de noodzakelyke bedeeling geheel en al te kunnen doen. Dat daar door de arme casse niettegenstaande door de bewustheid van dien nadeeligen toestand de bedeeling en uytreyking aan de behoeftigen zeer bekrompen met de grootste mogelyke bezuinig is geschied, zodanig is veragtert dat tans een somme van 400 gulden meer is uitgegeven dan de inkomsten tot 24-6-1805 zullen bedragen. Doch dat het gemeentebestuur op 27-1-1805 heeft besloten om 200 gulden die tot gedeeltelijk aflossing van een lening van 1.000 gulden ten laste van de arme fonsen, in dorpscasse was te ligten tot subsidie der ame cas in dezelve over te storten. Tot 25-6-1805 is nog 150 gulden nodig, waardoor het totale tekort 630 gulden zal komen te bedragen. Deze kan door de dorpskas aangevuld worden, waarvoor dan een personele omslag moet worden geheven. In deze tijd kan van de ingezetenen dezer plaats geen extra ordinaire personele omslag gevorder worden, door dien dezelve, meest al bouwlieden zynde, hun welvaart niet zo zeer aan de duurte maar principaal aan de goede gewasche des velds, welke zedert eenige jaaren niet te best zyn uitgevallen afhanglyk is, waar door hunne vermogens, als mede door de zwaare drukkende belastinge in welke dezelve moeten contribueeren zeer aanmerkelijk verminderd is, en zelvs buiten staat de zoo eevengemelde 1.000 guldens bij personeelen omslag op te brengen. Daarom besluit het gemeetebestuur om publiek gemeentegronden te verkopen en het departementaal bestuur te vragen om van de opbrengst 1.000 gulden voor de subsidiering van de arme casse te mogen gebruiken, en om de lening van 1.000 gulden daar mee te mogen aflossen.

-        Vergadering van het gemeentebestuur op 23-7-1807. Extract uit het verbaal van het verhandelde bij den landdrost van Braband op 16-7-1807. Het gemeentebestuur heeft gevraagd om de inkomsten van te verkopen gemeentgronden voor de armekas te gebruiken, 1.000 gulden als subsidie en 2.000 gulden tegen een rente van 4 % aan de kopers te laten staan. De landdrost gaat accoord. Het gemeentbestuur besluit hierop de finale verkoping van de gronden op 24-8-1807 te doen.

Op intiatief van de gemeente (ter stimulering van de landbouw, of vanuit het besef dat er over het algemeen vraag naar grond was):

-        Vergadering van de officier, scheepenen, borgemeesteren, twaalfmannen, Heiligen Geest en kerkmeesteren, repreesenteerende het corpus van Veghel op 29-10-1802. Op 10-10-1802 heeft de vergadering besloten te verkopen eenige gemeentens sterile gronden welke zeer wel konnen gemist worden en nuttig is dezelve te verkoopen, dog eerst de geëerfden en gebuuren daar op te hooren off eenige sufficante reedenen daar tegens konde opgeeven. Is na verhoor der gebuuren en geërfdens geresolveert publiek te verkopen de navolgende gronden van de gemeente waar tegens door de geërfdens geene sufficante redenen zyn opgeeven.

-        Vergadering van het gemeentebestuur op 29-12-1803. H. van de Ven cum suis zijn inspectie wezen nemen ter plaatse in de Putten op de door de geërfdens aangeweesen grond en plaats. Hun is voorgekomen zeer geschikt te zijn ter verkooping een plak gemeente geleegen alles in de Putten agter het nieuwe erf van Johannis van Doorn langs de daar neven gelegen geërfdens tot aan den koop van Adrianus van den Broek en wel een strook ter breedte van circa 16 à 20 roede broekwaards in.

De boeren van Veghel waren niet altijd gewillig om voor de publieke zaak delen van de gemeint te verkopen.

-        Ingevolge de resolutie van de vergadering van 2-5-1797 worden alle geërfdens off gebuuren binnen Veghel opgeroepen op aanstaande zaterdag 13 mei, ’s morgens on 9 uur in de grote kerk alhier te komen, zodat de vergadering haar sentimenten kan vernemen of het nodig zou zijn om gemeentegronden openbaar te verkopen voor aflossing van de gemeenteschulden, en zo de dorpslasten te verminderen. Na verhoor van de geërfdens is besloten om vooralsnog met de publieke verkoping van gemeentens gronde te supercedeeren.

-        Corporele vergadering op 4-3-1800. De municipaliteyt is vrijgelaten de reële omslag die voor deese jaere nodig is te bepalen. Er is geen batig slot meer over. Er moet niet alleen gezorgd worden voor gewone maar ook voor extraordinaire gevallen welke natuurlijk het oorlogstoneel van de Bataafsche republiek na sleept en voor seeker te veronderstellen is deese plaats neevens ’t heelal in zal moeten deelen. Er zijn maar twee wegen in te slaan, namentlijk de reële en personele lasten zeer hoog te stelen, ofwel om enige gemeentegronden te verkopen. De president adviseert het laatste, omdat de omslagen nooit hoog genoeg zullen zijn als er extraordinaire betalingen moeten geschieden, en het de ingesetenen hard zal vallen om deze omslagen te betalen, te meer daar in den afgeloopene jaare soo veel aan den landen door een ieder van syne besittinge is betaalt geworden, entenderde dat een ieder uyt de publique nieuwspapieren gezien zal hebben de voorstelling van het uytvoerend bewind om in deese jaare weederom een generaale heffing van 4 percent van ieders besittingen te doen. En ten derde dat ontrent de ongecultiveerde gronden mogelyk sodanige bepaalinge, schikkinge en veranderingen wel eens zoude kunnen werden gemaakt, dat de gemeente daar door int vervolg grootelijks berouw zou konnen hebben deese haaren tijd niet waar te hebben genoomen. Om 11 uur zullen de geërfdens gehoord te worden over de verkoop van een groote quantiteit gemeentens gronden.

De vergadering gehoord hebbende de geërfdens syn van de selve de gevoelens different ontrent de voorstelling tot verkoping van nieuwe gemeentens gronden, en wordt besloten om niet overhaast te beslissen, en om aanstaande maandag daar verder over te praten.

De vergadering op 10-3-1800 weder begonnen is na deliberatie goed gevonden met de verkoping van de gemeentens gronden te supercederen tot tyd en wijle nader sal worden geresolveert.

Op verzoek van boeren. Deze verkopingen betroffen veelal de voorpotingen langs hun erven, of hoekjes van de gemeint die min of meer geïsoleerd lagen van het grotere geheel:

-        Vergadering gehouden door de officier, schepenen, borgemeesters, twaelffmannen, Heylige Geest en kerkmeesters op 11-2-1790. Er wordt er op gewezen dat in 1786 22 ingezetenen van veghel aan de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen en Leenmannen van de Leen en Tolkamer verzochten om gemeentegrond te kopen. Sindsdien hebben nog meer ingezeten verzocht om percelen te kopen. Er liggen alhier verscheyde gedeeltens off parceelen van gemeentens gronden die beter verkocht dan behouden kunnen worden.

-        Vergadering van het corpus van Veghel op 10-3-1790 ... Er is een grote begeerte onder de inwoners om percelen te kopen, en daarom is op 25-2-1790 aan de ingezetenen gepubliceerd dat er percelen openbaar verkocht zullen gaan worden.

-        Corporele vergadering op 30-4-1791. Verscheidene ingezeten hebben laten weten dat ze percelen van de gemeente gronden willen kopen. De vergadering besluit dat er enige percelen, die het best zullen kunnen worden gemist, door de regenten zullen worden afgetekend.

-        Corporele vergadering op 22-12-1792: Door de officier wordt ter kennis gebracht dat de percelen nieuwe erven door deze vergadering op 10-10-1792 provisioneel aan verscheide ingesetenen geaccordeert, en waarvan de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen op 24-10-1792 in kennis is gesteld, door landmeter Van Erven zijn gemeten, en of er niet te worden overgegaan tot tauxatie en het transporteren van de percelen. De vergadering gaat accoord.

-        Brief van de regenten van Veghel van 1-11-1793 aan de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen. Het corpus van Veghel heeft een verzoek ontvangen van inwoners om een aantal percelen van de gemeentegrond te mogen kopen. Volgt een lijst van 44 percelen met de namen van de potentiele kopers.

-        Brief van 13-4-1797 van de municipaliteit van Veghel aan de ontfanger generaal en rentmeester der domeijnen. Verscheiden geërfdens alhier hebben versogt aan hun percelen van de gemeente te verkopen. Volgt een lijst van 19 percelen met namen van de personen die de percelen willen kopen. De vergadering gaat accoord met 10 percelen omdat die tegen de gronden van de betreffende personen gelegen zijn.

-        Brief van 15-5-1797 van de municipaliteit van Veghel aan de rentmeester der domeynen. We geven te kennen dat verscheyde ingesetenen hebben verzocht om percelen van de gemeente te kopen.

-        Corporele vergadering op 27-6-1799. Syn ingekomen twee requeste beijde om versoek tot cultivering van gemeentens grond. Besloten word op de geërfdens alhier op te roepen op aanstaande maandag 1-7-1799 ten einde haar belang te horen.

-        Vergadering van de municipaliteyt op 7-12-1800. Op 1 en 29 juli heeft de corporele vergadering toegestemd in de verkoop van enige gemeente gronden. Dat dagelyks veel ingezeetenen bij hem addresseren dan eene om hier den andere om daer eenige ongecultiveerde steriele gemeentens gronden te mogen incroporeeren en ter culture te brengen. Deze verzoeken worden meestal afgewezen. Hij is geinformeerd dat verscheidene inwoners een verzoek aan hogerhand zullen sturen. Dat men int generaal weet hoe de souverainiteit denkt ontrent dit nodig en nuttig werk om ter culture te brengen de onbeboude sterile gronden, en dat het recht dat de gemeente heeft om hierover te beslissen wel eens geheel en al de bodem in zou kunnen worden geslagen, en aanleiding zou kunnen geven om deze gronden als nationaal goed te verkopen. De vergadering besluit een corporele vergadering te beleggen en hen te informeren over de intentie van de vergadering dat zij besloten heeft om tot gerief en voorking van klagten der ingeseetenen publiek te verkopen een groote quantiteyt gemeente sterile ledig leggende onbeboude gronden.

-        Brief van de municipaliteyt van 11-12-1800 aan de ontfanger generaal en rentmeester der domeynen van het voormalig gewest Bataafsch Braband. De corporele vergadering heeft besloten geven wij U kenns dat een aantal ingezetenen gevraagd hebben om gemeente grond te kopen. Volgt een lijst van 6 namen met percelen. Deze percelen zullen na betaling van de kooppenningen getransporteerd worden.

-        Corporele vergadering op 16-3-1801. Verscheydene ingezetenen hebben gevraagd om enige gemeentens gronden voorpotinge te mogen incorporeren. Om 10 uur zullen de geërfdens worden gehoord. De geërfdens zijn verschillend van gevoelen. Waar op besloten wordt de requesten punt voor punt voor te lezen en om punt voor punt te beslissen.

-        Vergadering van officier, schepenen, twaalfmannen, borgemeesteren, kerk en Heylige Geest meesteren, repreesenteerende het corpus alhier op 8-5-1801. Er is een request ingekomen van verscheyde ingesetenen om enige gemeentegronden, voorpotinge etcetera te mogen kopen.

-        Corporele vergadering op 20-8-1801. De president deelt mede dat verscheyde ingesetenen verzocht hebben eenige gemeentens gronden voorpotinge te mogen incorporeren. De geërfden zullen heden om 11 uur hierover worden gehoord. De geërfden gaan acoord, op 2 percelen na.

-        Vergadering van officier, schepenen, twaelffmannen, Heylige Geest meesters, repreesenterende het corpus op 11-2-1802. De president deelt mee dat er een verzoek ingekomen is van verschyde ingesetenen in gemeentens voorpotinge te mogen incorporeren.

-        Vergadering van officier, schepenen, borgemeesteren, twaalfmannen, Heylige Geest en kerkmeesteren, repreesenteerende ’t corpus van Veghel op 14-12-1802. De president draagt voor een request van verscheyde persoonen om gemeentegronden of voorpotinge te mogen kopen. Om half 11 zullen de geërfdens gehoord worden. Waarop besloten is de geërfdens binnen te laaten en hen te hooren. De verzoeken worden geaccordeerd op 6 na, welke finaal zyn afgeslagen.

-        Brief aan het departementaal bestuur van Braband. De gemeenteraad heeft op 9-10-1804 besloten op verzoek van ingezetenen gemeentegronden te verkopen. Volgt een lijst van 6 namen en percelen.

-        Vergadering van het gemeentebestuur op 23-6-1805. Enige ingezetenen hebben een request gestuurd om enige percelen van de gemeente te mogen kopen. Deze verzoeken worden ingwilligd. Het gemeentebestuur zal het departmentaal bestuur informeren.

-        Vergadering van de raad dezer gemeente op 12-8-1808. Gelezen het verzoek van Johannes Adriaan Ketelaars cum suis houdende verzoek om enige percelen tegen hun erve gelegen te mogen kopen en enkele om die gratis te mogen krijgen. Het verzoek wordt ingewilligd. De landdrost zal door middel van de kwartierdrost worden geïnformeerd.

Illegale innamen:

-        Brief van 12-6-1799 van het gemeentebestuur aan de ontvanger generael en rentmeester der domeynen van het voormalig gewest Bataafs Braband. Op Uw aanschrijving van 26-6-1799 delen wij mee dat binnen deese plaets door de navolgende pessonen gemeentens gronden syn ingegraven sonder onses consent. Volgen drie namen.

Tussen 1781 en 1810 werden voornamelijk percelen verkocht op verzoek van de boeren. Enkele keren gebeurde dat voor publieke zaken: de bouw van het raadhuis (1781), aanleg van de steenweg (1791) en ondersteuning van de armen (1805 en 1807). Enkele keren verkocht de gemeente openbaar percelen, zonder dat melding gemaakt wordt van verzoeken van boeren. Mogelijk was er wel een algemene vraag of verkocht de gemeente grond om de landbouw te stimuleren. De boeren volgden de verkopen kritisch. Het verkopen van voorpotingen en stukjes gemeint die geïsoleerd lagen, werd over het algemeen wel toegstaan, maar aantasting van de gemeint waar die een groot aaneengesloten geheel vormde, stuitte soms op weerstand.

Het beleid van de overheid

Vanaf 1660 was de Staat aarzelend ontginners tegemoet gekomen met fiscale maatregelen om ontginning te stimuleren; anderzijds voerde ze een ontmoedigingsbeleid. Toestemming tot privatisering van omvangrijke complexen ongecultiveerde gronden werd in de regel slechts gegeven bij financiële noodzaak. Dit veranderde in 1786. Vanaf dat moment stimuleerde de staat de vervreemding van gronden en verbeterde de fiscale tegemoetkoming. Dit in combinative met een ‘booming’ agrarische economie leidde tot een hausse aan verzoeken om woeste gronden ter ontginning.

Op sommige plaatsen verzetten boeren zich tegen het al te gemakkelijk verkopen van de gemene gronden. Dit verzet ging door in de 19de eeuw. De boeren beriepen zich op het recht van de ongeborenen. Het nageslacht zou verkort worden als te veel - voor de uitoefening van het boerenbedrijf noodzakelijke -woeste gronden verkocht en mogelijk ontgonnen of bebost zouden worden. Dit wordt wel gezien als het bewijs van het conservatisme en het gebrek aan bereidheid bij de boeren om te innoveren. De harde werkelijkheid was echter dat de boeren bij gebrek aan kunstmest en mogelijkheden om mest uit de stedenop goedkope wijze aan te voeren, afhankelijk waren van een zeker areaal heide- en natuuen dat daardoor de mogelijkheden om te ontginnen over het algemeen heel beperkt waren.

Onder Lodewijk Napoleon werden de fiscal voordelen nog vergroot, maar tijdens de Franse tijd die daarop volgde, was verkoop van gronden de jure bijna en de facto geheel onmogelijk. (Bron: Vera, proefschrift 2011).

De handhaving van het oude privilege van Veghel (1777-1790)

In 1379 kreeg Veghel het recht om percelen van de gemeint te verkopen en werd het dorp vrijgesteld van de betaling van een cijns aan de landsheer voor percelen kleiner dan 1 lopens (ofwel 50 roeden). Aan het einde van dit opstel is een overzicht gegeven van de in veghel uitgegeven percelen waarvoor een cijns aan de hertog betaald werd. Hieruit blijkt dat vanaf 1620 het privilege niet altijd toegepast werd en er soms ook voor percelen kleiner dan 50 roeden een cijns betaald werd.

Op 9 augustus 1777 vergaderden in Veghel de offcier, schepenen, borgemeesters, twaalffmannen, H. Geest en kerkmeesters en een aantal geërfden. Er werd overlegd over de gemene gronden. Volgens het privilege van 1379 heeft Veghel daar vrije beschikking over. Vanaf 1529 zijn in de schepenprotocollen verkopen van percelen van de gemeint geregistereerd ten behoeve van de gemeentekas. De laatste openbare verkoop had op 29-12-1719 plaats gevonden met voorkennis van de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen. De laatste onderhandse verkoop dateert van 16-11-1737. De inkomsten van laatsgenoemde uitgifte zijn in de dorpsrekening van 1737-1738 verantwoord, en zonder een opmerking van de Leen- en Tolkamer gepasseerd. Er wordt voorgesteld er voor te zorgen dar Veghel in de oude voorrechten ten aanzien van het verkopen van percelen van de gemeint gehandhaafd blijft.

Op 26-1-1779 werd er overlegd over de bouw van een nieuw raadhuis en de aanleg van een stenen straatweg in de kom. Dit zou dan te bekostigen zijn uit de verkoop van een stuk gemeentegrond, want er is veel grond die steriel en nutteloos ligt. De vergadering committeert de officier en schepenen om een verzoek te sturen aan de Raad van State om octrooi te krijgen tot verkoop van nieuwe erven en de penningen te gebruiken voor bouw een raadhuis en de straatweg.

Op 9-9-1780 vroeg J.H. van Heurn namens de Leen en Tolkamer om een begroting voor het te bouwen nieuwe raadhuis. Op 2-1-1781 vergaderden de schepenen over de toestemming van de Raad van State om enige nieuwe erven ter waarde van 5.500-0-0 te verkopen voor de financiering van het nieuwe raadhuis. President Hendrik Gebrandts werd gemachtigd om te overleggen met de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen of de Leen en Tolkamer over het maken van een bestek en de aanbesteding,

Op 26-10-1786 verzochten de regenten van Veghel uitstel op het verzoek van de Leen en Tolkamer om voor 1-11-1786 te reageen op het verzoek van 22 ingezetenen om percelen van de gemeint te kopen. Op 1-12-1786 vergaderen de officier, schepenen, borgemeesters, twaalfmannen, H.Geestmeesters, kerkmeesters en geërfden over dit verzoek. De vragen van de Leen- en Tolkamer waren:

-        Zijn deze perceeltjes gelegen in zodanige gemeente, waarvan de Staten Generaal als hertog grondheer zijn; zo niet, wie is tot die grond gerechtigd?

-        Is die gemeentegrond aan de inwoners of anderen in gebruik gegeven? Zo ja, aan wie en wanneer?

-        Wat is de considerate van de corporele vergadering hierop? Betekent het dat er wegen worden versmald? Wordt voorpoting van anderen aangetast? Lijden gemeente of andere geërfden schade?

-        Hoeveel moet volgens de corporele vergadering voor ieder perceeltje berekend worden?

Antwoord van de vergadering: de gemeente komt het recht toe om percelen uit te geven. Men is van 1529 tot 1737 in ongestoorde possessie geweest van de gemeente en er is dus een wezenlijk bezwaar gelegen in het appointement van Raad van State van 31-3-1778 en de resolutie van 5-2-1781, waarbij het voorschreven recht aan deeze gemeente is ontzegd. Men dient een bezwaar in en vraagt om het appointement van 31-3-1778 buiten effect te stellen. Men wil een verklaring dat binnen Veghel ten aanzien van de verkoping van perceelen gemeente wordt gelaten bij het oud gebruik.

Op 2-12-1786 werd een brief aan de Leen en Tolkamer gestuurd. De inwoners van Veghel hebben door het privilege van 20-11-1379 recht om percelen uit tegeven. Dit privilege is door de Raad van State op 23-4-1648 bevestigd, Op 31-3-1778 werd het ingetrokken, zodat men zich na die tijd om octrooi tot het verkopen van nieuwe erven te krijgen tot de Raad van State moest wenden, zoals zulks is geaccordeerd op 7-2-1781. Bij de resolutie van 9-8-1786 is het vrijgelaten om bezwaren kenbaar te maken. Dat doet de gemeente bij deze.

De beslissing over dit verzoek van Veghel werd door de Raad van State op 2-4-1788 in handen van de Leen en Tolkamer gelegd. Vergadering van officier en schepenen op 17-12-1789. Tot nu toe is op het request  aan de Raad van State om nieuwe erven te mogen verkopen geen beslissing genomen. Wordt goed gevonden de Raad van State om een spoedige beslissing te vragen.

Op 20-1-1790 besloot de Raad van State dat Veghel in haar oude gebruik om na verhoor van de geërfdens percelen van de gemeint te verkopen gehandhaafd blijft. De inkomsten van verkochte percelen moeten in de dorpsrekening verwantwoord worden en de transporten ter secretarye van Veghel gepasseerd. Wat betreft de cijns op de te verkopen percelen, de houtschat en de novale tienden en moeren zal men zich moeten blijven houden aan de resolutie van 23-4-1648. De resolutie van 31-3-1778 wordt buiten effect gesteld.

De regeling met de Raad en Rentmeester Geneeraal der Domeinen

Hierna besloten de offcier, schepenen, borgemeesters, twaelffmannen, Heylige Geest en kerkmeesters op 11-2-1790 gemeentegronden openbaar te verkopen. Er is gelegenheid om bezwaren in te brengen. Als er geen gegronde bezwaren ingebracht worden zal op 10-3-1790 openbaar gemeentegrond verkocht gaan worden.

Op 20-31-1790 werd er weer vergaderd. Sommige geërfdens hadden bezwaren ingebracht tegen de verkoop van het Heijke bij Jan van Boxtel, 'dog geene genoegsaame redenen daer voor wisten bij te brengen is dezelve een tijd van 14 dagen eerstcomende geaccordeert, om die aan de vergadering schriftelijk voor te dragen'. De vergadering is van mening dat geen inwoners van het land van Ravenstein zouden mogen kopen, en dat de kopers ¾ van het koopbedrag 15 jaar zullen mogen laten staan tegen een rente van 3 %. Johan de Jong wordt gecommitteerd om de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen te informeren over de geplande verkoop, om de te verkopen percelen te doen afmeten, om de verkoop condities te arrangeren, om de percelen openbaar te verkopen, en om de verkochte percelen bij de leen en Tolkamer te laten registreren.

Op 19-5-1790 schreef het dorpsbestuur van Veghel de volgende brief aan de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen:

De Raad van State hebben bij resolutie van 20-1-1790 goed gevonden dat Veghel gemeentegronden mag verkopen met voorkennis van de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen. De transporten moeten tot de Leen en Tolkamer worden gedaan en daarna ter secretarije van Veghel geregistreerd worden. Er is een grote begeerte onder de inwoners om percelen te kopen, en daarom is op 25-2-1790 aan de ingezetenen gepubliceerd dat er percelen openbaar verkocht zullen gaan worden.

De Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen is hiermee geïnformeerd en wordt de resolutie van het dorpsbestuur ter hand gesteld. De Raad en Rentmeester Generaal had gezegd dat aan de voorkennis niet voldaan is, omdat ze voorheen altijd de te verkopen percelen geïnspecteerd had en de transporten op de leen en Tolkamer zouden niet namens het corpus, maar namens de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen dienen te gebeuren.

Veghel wil de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen niet te kort doen, vraagt om toestemming, nodigt uit om te komen inspecteren en zal in het vervolg toestemming vragen. Er is in het belang van de ingezetenen gehandeld. De transporten werden in vroegere tijden uit hoofden van onze privileges gedaan. In de resolutie van de Raad van State is een verandering gemaakt, de plaats van de registratie is ter Leen en Tolkamer in plaats als voorheen alleen de secretarye. Aangezien de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen geen kennis had van het octrooi van de Raad van State stuurt Veghel hem een copie toe. Vetrouwend op een billijk antwoord.

Op 11-6-1790 vergaderde het dorpsbestuur over is een brief van de heer W.C. Ackersdijk uit naam van de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen. Na het mondelinge rapport van de president en Kuipers die advies ingewonnen hebben van de advocaten Losecaet en Verster besluit de vergadering de volgende brief an W.C. Ackersdijk te sturen:

Het smart ons aan de requisitie van syn Hoog Wel Gebore om de bepaalde verkoping voor drie off vier weeken uit te stellen niet te konnen voldoen, vawege het ongemake en omdat wij daardoor gehouden gekunnen worden om de toestemming nodig te hebben van zijn Hoog Wel Geborene, dat ons in de resolutie van de Raad van State van 20-1-1790 niet is gedemandeerd, en uitstel is alleen geschied om alle deferentie te bewijsen en te tonen hoe wij gehandeld hebben bij de verkoping.

Vergadering door officier en schepenen op 8-7-1790. In de vergadering wordt een brief van de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen, W.G.J. van Rhemen voorgelezen. De vergadering besluit het volgende antwoord te sturen. De resolutie van 30-6-1790 volgens welke de conditien van verkoping van nieuwe erven moeten gebeuren is ons niet bekend. We vertrouwen  er op dat u ons een copie zult laten besorgen. Volgt een copie van de brief van de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen W.G.J. van Rhemen, ’s Bosch 5-7-1790.

Op speciale last van de resolutie van de Raad van Staten van 30-6-1790 deel ik u mede dat de Raad van State bedoeld had dat de transporten van de verkochte gemene gronden ter Leen en Tolkamer moeten geschieden door de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen. Dat de geloftes ter zake deze verkopen op dezelfde plaats gedaan moeten worden. Dat bij de verkoping van gemeentens gronden te Veghel door de kopers 1-16-0 voor een extract van de coopconditien moet worden betaald en dat dien conform de conditien van verkoping moeten worden geredresseerd.

Request van 18-7-1790 van het dorpsbestuur aan de Raad van State.

Volgens de resolutie van 20-1-1790 mag de gemeente gemeentegronden verkopen na verhoor van geburen en met voorkennis van de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen hebben de regenten op 14 en 15 juni provisioneel en 14 dagen daarna bij het uitgaan van het hoogsel finaal enige gemeentegronden openbaar verkocht. De regenten hebben bericht gekregen van de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen waarbij hij ons informeerde over uw resolutie van 30-6-1790. Die resolutie was ons onbekend en op ons verzoek stuurde de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen ons een kopie. De regenten vragen om een copie authentique van de Raad van State. Uit het schrijven van de Raad en Rentmeester Generaal der Domeinen maken de regenten op dat hun voorrechten geheel worden vernietigd. Er is voor door de gemeente veel moeite gedaan om de condities van de verkoping goed te regelen.

Hierna worden door Veghe geregeld percelen verkocht. De beslissing daarover wordt steeds genomen door het dorpsbestuur in overlegd met de geëefden. Het dorpsbestuur informeerde keurig de Raad en rentmeester Generaal der Domeinen. Er is wel sprake van inspectie door de hogere overheid, maar dat leidde nooit tot aanpassingen of stoppen van verkopingen. Met andere woorden die inspectie was slechts een formaliteit.

De inspraak van de geërfden

Het dorpsbestuur overlegde bij de verkoop van nieuwe erven altijd met de geërfden. Die hadden daar vaak een duidelijke mening over. Zo werd bijvoorbeeld op 5-11-1791 besloten om van 80 percelen er 14 niet te verkopen, omdat ze niet nabij bestaande erven liggen en ook niet gemist kunnen worden aan de weide. Perceel nr. 22 was geweigerd, maar was al eerder geaccordeerd en nr. 65 is accoord mits aan de Schijndelsen dijk naast de gevraagde voorpoting van Jan van Kilsdonk nr. 291 komt te liggen. Was verder besloten om de 4 lopens bij nr. 2 naast het Heijke aldaar publiek te verkopen, en ook nr. 31 en het gehele Schutsbooms broekje, zo ook het Heijke van ’t huis van Peter Verhoeven tot Jan van de Laers erve, en de rest tussen erve van Benjamin de Jong langs den Roijsen dijk dat Heyke van de Nieuwe Campen aff.

Op 18-12-1792 stuurde J. van Heurn, namens de Leen- en Tolkamer een brief aan de regenten van Veghel. Leden van de corporele vergadering hebben gestemd op hun eigen verzoek om percelen van de gemeente te mogen kopen. Dat behoort niet te gebeuren. De vergadering dient de grootste onzijdigheid in acht te nemen en leden van de corporele vergadering dienen niet te stemmen op eigen verzoeken of verzoeken van familieleden.

Soms wilden mensen een perceel kopen, maar vond de vergadering het voordeliger om die percelen openbaar te verkopen. Zo werd op een corporele vergadering op 27-4-1797 besloten:

voor alle man te verkoopen soodaanig gedeelte van een ingegraven plak gemeente gedaan door den overleeden Jan van Veghel opt Zontvelt waar denselve een huijsje sonder permissie van deese vergadering had gestelt, onder mits dat den coper van dat plakje gemeente het huijsje zal afbreeken en voor het selve aan sijn nagelate weduwe sal voldoen eene somme van sestig gulden. Verder wordt een verzoek besproken van Bastjaan Hendrik van Mierlo cum suis om gemeente grond te mogen kopen, veelal voorpotinge van de verzoeker. De meeste geërfden zijn er tegen, die vinden het beter die grond openbaar te verkopen, waartoe de vergadering besluit.

Corporele vergadering op 4-3-1800. Er is geen batig slot meer over. Er moet niet alleen gezorgd worden voor gewone maar ook voor extraordinaire gevallen welke natuurlijk het oorlogstoneel van de Bataafsche republiek na sleept en voor seeker te veronderstellen is deese plaats neevens ’t heelal in zal moeten deelen. Er zijn maar twee wegen in te slaan, namentlijk de reële en personele lasten zeer hoog te stelen, ofwel om enige gemeentegronden te verkopen. De president adviseert het laatste, omdat de omslagen nooit hoog genoeg zullen zijn als er extraordinaire betalingen moeten geschieden, en het de ingesetenen hard zal vallen om deze omslagen te betalen, te meer daar in den afgeloopene jaare soo veel aan den landen door een ieder van syne besittinge is betaalt geworden, en ten derde dat een ieder uyt de publique nieuwspapieren gezien zal hebben de voorstelling van het uytvoerend bewind om in deese jaare weederom een generaale heffing van 4 percent van ieders besittingen te doen. En ten derde dat ontrent de ongecultiveerde gronden mogelyk sodanige bepaalinge, schikkinge en veranderingen wel eens zoude kunnen werden gemaakt, dat de gemeente daar door int vervolg grootelijks berouw zou konnen hebben deese haaren tijd niet waar te hebben genoomen. Om 11 uur zullen de geërfdens gehoord te worden over de verkoop van een groote quantiteit gemeentens gronden.  De vergadering gehoord hebbende de geërfdens syn van de selve de gevoelens different ontrent de voorstelling tot verkoping van nieuwe gemeentens gronden, en wordt besloten om niet overhaast te beslissen.

Vergadering van de municipaliteyt op 7-12-1800. Op 1 en 29 juli heeft de corporele vergadering toegestemd in de verkoop van enige gemeente gronden. Deze zijn opgemeten door landmeter M. van der Voort. Dat dagelyks veel ingezeetenen bij hem addresseren dan eene om hier den andere om daer eenige ongecultiveerde steriele gemeentens gronden te mogen incroporeeren en ter culture te brengen. Deze verzoeken worden meestal afgewezen. Hij is geinformeerd dat verscheidene inwoners een verzoek aan hogerhand zullen sturen. Dat men int generaal weet hoe de souverainiteit denkt ontrent dit nodig en nuttig werk om ter culture te brengen de onbeboude sterile gronden, en dat het recht dat de gemeente heeft om hierover te beslissen wel eens geheel en al de bodem in zou kunnen worden geslagen, en aanleiding zou kunnen geven om deze gronden als nationaal goed te verkopen. De vergadering besluit een corporele vergadering te beleggen en hen te informeren over de intentie van de vergadering dat zij besloten heeft om tot gerief en voorkoming van klagten der ingeseetenen publiek te verkopen een groote quantiteyt gemeente sterile ledig leggende onbeboude gronden.

Vergadering van officier, schepenen, borgemeesteren, twaalfmannen, kerk en Geylige Geest meesteren ter raadcamere op 19-12-1800. Heden om 10 uur zijn de geërfdens opgeroepen ten eynde hun gegronde redenen te horen tegen de resolutie van de vergadering van 10-12-1800.  Er werden diverse bezwaren ingebracht., maar er waren geen geërfdens tegen alle het voorgestelde. Er werd voorgesteld dat een commissie ter plekke gaat kijken, twee uyt de geërfdens, twee uyt de twaalff mannen, kerk en Heylige Geestmeesters, twee uyt de borgemeesteren en vervolgens de municipaliteyt.

Vergadering op 12-1-1801 van officier, schepenen, borgemeesteren, twaalff mannen, kerk en Heijlige Geest meesteren, benevens twee leden uyt de geërfdens. De commissie heeft de aangewesene plaatsen nagesien en bevonden op de na volgende manier en plaetse ’t geschikst ter verkoping is. Er worden gedetailleerde aanbevelingen gegeven die goedgekeurd worden.

Enkele verzoeken werden op 16-3-1801 afgewezen en op 24-3-1801 vochten de afgewezen geërfden deze afwijzing aan. Adriaen Johannis Verbeek had mee overlegd en is geen lid van de vergadering. De vergadering besluit hierop om opnieuw punt voor punt over een lijst van 93 verzoeken om percelen te mogen kopen te besluiten.

Onenigheid over de inspraak van de geërfden

In 1803 werd er een nieuw reglement voor de districts- en gemeente bestuuren van het departmentaal bestuur van Braband aangenomen.  De plattelandsgemeenten werden voortaan bestuurd door een aantal ‘leden van het gemeentebestuur’, soms aangeduid als de ‘schepenen’, en een aantal gecommitteerden of raadslieden, die werden gekozen uit de inwoners. In Veghel kwam een gemeentebestuur dat bestond uit zeven leden en dat werd bijgestaan door acht gecommitteerden. De verschillende rotten, wijken of herdgangen van een gemeente dienden zo veel mogelijk op gelijke voet afgevaardigd te zijn. De gecombineerde vergadering van het gemeentebestuur plus de raadslieden werd de ‘raad van de gemeente’ genoemd.

Na deze bestuurlijke hervorming oordeelde het gemeentebestuur dat de geërfden niet langer gehoord hoefden te worden. Lang niet alle geërfden waren voorstander van de verkoop van nieuwe erven en de daarmee samenhangende aantasting van de hoeveelheid wildernis, die men nodig had voor het weiden van schapen, halen van turf en andere doeleinden. Dat leidde soms tot moeizaam overeg waarvan men nu verlost hoopte te zijn.

-        Vergadering van het gemeentebestuur op 24-8-1803. Ter tafel gebragt het request van Johannis Joost van de Sande cum suo om perceeltjes voorpoting te mogen verwerven. Eertijds werden de geërfden over zulke verzoeken gehoord. Nu vertegenwoordigen de gecommitteerden de geërfdens, zodat die niet meer gehoord hoeven te worden. De vergadering besluit om schout-civiel G. van Roij en substituut-secretaris J. Jacot te committeren om met het departementaal bestuur van Braband te overleggen over het al dan niet horen van de geërfdens en de te doene transporten.

-        Vergadering van het gemeentebestuur op 1-12-1803. Lid van het gemeentebestuur H. van Hoofd en substituut secretaris J. Jacot hebben rapport uitgebracht. Ze hebben advies gevraagd aan dorpsadvocaat meester P. van Meeuwen nopens het verkopen van nieuwe erven. De advocaat was volkomen van mening dat deze vergadering met de rechten die eertijds aan de corporele vergadering behoorden kan voortgaan, en doordien den Raad en Rentmeester Generaal welke laast de transporten van nieuwe erven van wegens deese gemeente had gedaan in dit opzigt was vervallen, de transporten int vervolg door den preesident of eenen commissie daar toe uit dese vergadering te benomen zou kunne geschieden, en aangaande het hooren der geërfdens zoals vanouds, vervallen te zijn door dien derzelven door gecommitteerden worden gerepreesenteert en dus geene speciale oproeping nodig zynde. Waarop de vergadering besluit, in aanmerking nemende de noodzakelykheid om dorpscasse te styven, enige percelen van deze gemeente publiek te verkopen.

Met die voortvarendheid haalde het dorpsbestuur zich de woede van een aantal inwoners op de hals.

-        Vergadering van het gemeentebestuur op 16-12-1803. J. de Jong, lid van het departementaal bestuur van Braband, als gecommitteerde uit de commissie van politie en economie, bengt ter kennis van het gemeentebestuur dat een aantal ingezetenen een verzoek gestuurd hebben naar het departementaal bestuur van Braband, en daarbij verzochten de gemeenteraad te gelasten de op 19-12-1803 te doene verkoping van nieuwe erven uit te stellen. De gemeenteraad wordt verzocht een commissie te sturen om morgenvoormiddag ten departementeels huyse ten eynde wast mogelyk met een commissie uit de geërfdens aldaar zoude preesent zyn minnelyke schikkinge en arrangementen deswegens aan te gaan. Schout-civiel G. van Roij, en mede-lid A. van den Broek worden hiertoe gecommitteerd.

Vergadering van het gemeentebestuur op 18-12-1803. De gecommitteerden G. van Roij en A. van den Broek brengen rapport uit.

-        Extract uit het register der resolutien van de commissie van politie en economie van het departementaal bestuur van Braband, 17-12-1803. Is gelezen de marginale resolutie van het departementaal bestuur van 16-12-1803 waar bij om ten spoedigste te dienen van consideratien en advies in handen van de commissie wordt gesteld een request van A. J. Verhoeven en andere ingeseetenen en geërfden te Veghel, verzoekende  dat het bestuur de raad van Vechel gelieve te gelasten met de op aanstaande maandag 19-12-1803 bepaalde verkoping van beste weij en broekgronden ontrent den Eekelskamp geleegen te suspendeeren, en verder den raad voornoemd te waarschuwen en te beveelen van nimmer in het vervolg de geërfden en hun wettig en costumier recht te turbeeren met last om al de onkosten by de supplianten in deeze gehad of geleeden te vergoeden, zonder nogtans iets ten laste der gemeente in dorpsreekening te brengen.

-        J. de Jong, de commissie uit het gemeentebestuur van Vechel en A. H. Verhoeven als gequalificeerde van bovengemelde supplianten zijn gecompareerd. Welke comparanten, na het wisselen van consideratien over en weeder door intercessie deezer commissie gezamentlijk zyn overeengekoomen een minnelijke schikking daar te stellen, ten welken einde door A. H. J. Verhoeven is aangenomen het daar heen te derigeeren dar de bovengemelde supplianten zich tot het aangaan dier schikking op morgen per requeste aan den raad der gemeente van Veghel adresseeren. Waarop is goed gevonden het gemeentebestuur aan te schrijven, om van de schikking met de supplianten aan te gaan, aan deze commissie rapport te doen.

-        Communiceerde wyders den voorgemelde gecommitteerdens onder approbatie van de raad dezer gemeente met A. J. H. Verhoeven als gecommitteerde van eenige geërfdens overeen gekomen te zijn dat in plaats van het plakje gemeente in de Putten wat verderop aan de overzyde van de nieuw te maken dreef zoude worden verkogt, doch dat in zulk geval de geërfdens zulks bij request aan den taad op heden zou addresseeren.

Uiteindelijk liep het met een sisser af. In het daarop volgende verzoek van een aantal inwoners van Veghel vraagt men niet om herstel van het oude recht om gehoord te worden, maar stelt men een relstief kleine wijziging van de ligging van de te verkopen percelen voor. Ondanks de hoogdravende taal, stelde het verzoek uiteindelijk weinig voor, en het werd dan ook door het gemeentebestuur ingewilligd.

-        Vergadering van het gemeentebestuur op 18-12-1803. Request aan de raad der gemeente te Veghel.  Geven met eerbied te kennen M. F. Van Doorn, Jan H. van den Tillaar, Rut van de Wiel, J. F. Van de Tillaar, Johannis A. van den Tillaar, H. J. van de Ven, D. G. van der Landen, H. D. van Doorn, J. H. van de Ven, M. van Rijbroek, J. van der Linden, J. L. van de Ven, J. D. van Doorn, A. van de Donk, M. van de Donk, P. van Lankveld, J. G. van der Heyden, H. van den Boogaard, L. W. van Asseldonk, J. A. van Asseldonk in de Stad, F. A. van den Tillaar, L. van der Ryt, A. L. van Brederode, A. van Son, H. van de Donk, M. L. van de Ven, M. van Kilsdonk, J. C. Van Cleeff, J. A. Keetelaars, F. H. van der Steen, F. J. van Rybroek, J. van Rybroek, F. P. Verhoeven, A. J. van de Ven, A. J. van Rybroek, F. J. van de Ven, A. van den Oever, J. verbeek, G. Verbeek, J. van den Oever, J. Burgers, A. Keurlings, L. Verhoeven, A. Burgers, F. Van Boxmeer, J. A. van Asseldonk, H. Verhoeven, M. H. Smits, L. van Brand, F. P. Dirkse, G, van den Biggelaar, L. van Uden, L. van der Heyden, Jacob Ketelaars, J. J. Boermans, A. van de Leest, L. van Dooren, Hendrik L. van den Heuvel, J. Smits, L. Verbruggen, M. L. van Boxmeer, J. A. Hendriks, ,. L. Wilberts, C. Van Doorn, allen inwooners en geërfden alhier,

-        Dat de supplianten met verwondering hebben gehoord dat U lieden, zonder de geërfden daar over te hebben gehoord en geheel teegen het genoegen is besloten van op den 19 aanstaande deezer publiek en voor alle man te verkoopen een party gemeentens grond by zondagsche publicatie van dien nader omschreeven. Dat de geërfden voornoemd onder reverentie vermeenen dat zulks van deeze gemeente na de regele ook met de regten en costumen strydig is. Reedenen waarom de supplianten zich met eerbied tot U lieders vergadering wenden met verzoek dat de resolutie voorschreven in gevolge de conferentie door wederzydsch gecommitteerden voor de commissie van polisie en economie uyt het departementaal bestuur gehouden mag worden gealtereerd, en dus de 18 lopense in de Putten voor de eene helft op den plak door de geërfden voorgeslagen en de andere helft op den plak door het gemeente bestuur voorgesteld welke plakken juist aan den anderen grense vermag.

-        En door den preesident aan dese vergadering voorgedragen of derzelve niet zou kunnen geod vinden het verzoek der geërfdens int bovenstaande request gemeld te accordeeren of wel vooraf een commissie te benoemen om de opgegeeve gronden te inspecteeren, en met de te doene verkooping der afgemeeten perceelen tot de Putten een zeekere tijd te suppersedeeren ten eynde alvoorens het rapport dier commissie te hooren en voorts als dan op het gedaan verzoek finaal te disponeeren. Waarop besloten is de verkoping van de reeds in de Putten afgemeten percelen 14 dagen uit te stellen en Hendricus A. van de Ven, J. van Eerd, L. van den Bosch en J. Vermeulen te committeren om oculaire inspectie te nemen de door de geërfdens aangewezen gronden, ten eynde daar over aan de vergadering rapport om te dien, om daarna finaal op het gedane verzoek te disponeeren.

Vergadering van het gemeentebestuur op 29-12-1803. H. van de Ven cum suis zijn inspectie wezen nemen ter plaatse in de Putten op de door de geërfdens aangeweesen grond en plaats.  Hun is voorgekomen zeer geschikt te zijn ter verkooping een plak gemeente geleegen alles in de Putten agter het nieuwe erf van Johannis van Doorn langs de daar neven gelegen geërfdens tot aan den koop van Adrianus van den Broek en wel een strook ter breedte van circa 16 à 20 roede broekwaards in. De vergadering beluit de eerdere resolutie te veranderen. Daar op bij de vergadering is geresolveerd met en ten verpligting zooals de geërfdens misschien soude vermeenen, maar ons genoegen te geeven onze resolutie van 1-12-1803 in zoo verre te altereeren dat als nu in plaats der reeds afgemeeten 18 lopens nieuw erf in de Putten de door de commissie opgegeeven en voorgestelde gronden publiek te verkopen.

Illegale innames van percelen

De meeste informatie over illegale innames van percelen van de gemeint komt uit het archief van de Raad en Rentmeester der Domeinen, waarvan door Henk Beijers regesten gemaakt zijn, waarvan dankbaar gebruik gemaakt is.

-        Op 30 juni 1701 stuurde de Raad en Rentmeester der Domeinen Van Borssele een brief met informatie over het illegaal ingraven van stukken van de gemeijnt van Veghel en daarop huisjes te bouwen met de opdracht aan de deurwaarder om ter plaatse te gaan kijken. De boete bedraagt 60 gouden realen.

-        Een brief van de naburen van Veghel van 6 juli 1701 die verklaren dat Roelof Janssen van Kilsdonck enige jaren geleden een slecht huisje heeft gebouwd op de gemeijnt en dat hij daarvoor is bekeurd door de overheid. Men bepleit het behoud van genoemd huisje vanwege de armzalige toestand waarin van Kilsdonk met vrouw en kinderen verkeert.

-        Authorisatie op 5 maart 1717 voor enige achtmannen wonende op het Hoogeind te Veghel om zich te begeven naar Dirck van den Tillaar schepen van het dorp om hem te verbieden de gemeijnt in te graven, waartegen de naburen al geprotesteerd hadden.

-        Lijst van de huisjes staande op de gemeijnt van Veghel uit het jaar 1717 met vermelding van het aantal jaren [ ] dat het er al staat:

-        Dielis van den Linde [2] op den dijk van Erp

-        de weduwe Willem Willem Santvoort [12] aent Haevelt

-        de weduwe Marten Hendrik Gijsberts [40] aent Haevelt

-        de weduwe Cornelis Tunisse [8] op de Heij

-        Willem Hendrik Tijssen [18] aen Haevelt

-        Lambert Willem Corsten [5] op Midegael

-        de weduwe Willem Hendrik Lamberts [5] op de Heij

-        Roelof Jansen [20] aen de Straet

-        de weduwe Aelbert Broeckmans [15] aen de Hooge Eijnd

-        de weduwe Rombout Hendrik Tonisse [8] aen de Leest

-        Huybert Tonis Gerart Coene [18] aen Eert

-        Jan Tomassen [19] aen Eert

-        Jan Ariaen Verstegen [5] op Krijtenburgh

-        Aelbert Jan Rutte [4] Krijtenburg

-        Bastiaen van Doere [2] bij den Biesen

-        Francis Aelberts [10] de Santstege

-        Aert van Heswyck [9] aen Heselaer  

-        Bericht van 28 juli 1743 aan de Raad van Rentmeester van de domeinen van de regenten van Veghel met een verklaring dat de Heer Gerard de Jong secretaris in het bezit is van een stuk land vanouds genaamd den Steencamp (nu hoeve Corsica) liggende rondom in de gemeijnt of vroente van Veghel en dat hij met zijn potingen delen van de gemeijnt heeft geïncorporeerd en wel 400 tot 500 voeten, wat tegen het pootreglement is. Bovendien heeft hij het geheel afgesloten met een wal, sloot en slagboom, tot nadeel van de ingezetenen. Men wil dat de raad en rentmeester stappen onderneemt om de vroente ter plaatse weer open en vrij te maken. Hierop volgt een fragment van de  comparitie ten aanzien van de geschillen tussen de regenten van Veghel en hun secretaris.

-        Willem Vervoort heeft de stadhouder van Peelland in kennis gesteld dat hij in de herfst van 1744 een kamp heiland heeft ingestoken onder het dorp Veghel gelegen groot omtrent 7 ½ lopensen, mede grenzend aan een klamp tiende genaamd Soffelt. In 1745 heeft hij daarin 2 lopensen in cultuur gebracht en ingezaaid met haver en spurrie. In 1746 heeft hij 1 ½ lopense in cultuur gebracht. De akte is verleden te Son en op 15 augustus 1746 ondertekend door W. Gualtheri.

-        Matijs Gerits van Berkel wonende te Veghel opt Ven verklaarde op 12 juli 1746 een octrooi te hebben van de Raad van State om 4 of 5 roeden van de gemeynt van Veghel te mogen ingraven zonder het te hoeven inmeten en afpalen. De raad en rentmeester stuurt zijn deurwaarder Hendrik Nouhuijs naar Veghel om informatie in te winnen,  want op illegaal ingraven staat een boete van 60 gouden realen.

-        Op het kantoor van de raad en rentmeester is aangebracht dat Willem Rijnders een hoeve bewoonde op het Sontveld bij de Kat onder Veghel toebehorend aan Willem Dirk van den Asdonck die gemeentegrond zou hebben ingegraven. Coenraad Molhuijsen de deurwaarder schrijft een relaas dat hij er op 6 juli 1774 is geweest met twee regenten van Veghel en heeft aan de vrouw van Willem, die verbleef in Holland, gevraagd of van Asdonck permissie had gegeven tot het ingraven van dat stuk gemeentegrond. Ze zei dat ze dat niet wist. Ter plaatse werden nog twee gebouwde hutten ontdekt van Dielis Gerrit Pepers en Lindert Tony Rijkers.

-        Door de pachter van de houtschat te Veghel is op 15 december 1786 aangebracht een zekere Jan Antony van de Ven die bij zijn huis een plak grond heeft liggen en die heeft ingegraven zonder daarvoor permissie te hebben, die ook de sloten te ver had gegraven en op zijn voorhoofd beplanting aangebracht. Van de Ven protesteert tegen de boete.

-        Op 27 april 1797 besloot de corporele vergadering van Veghel 'voor alle man te verkoopen soodaanig gedeelte van een ingegraven plak gemeente gedaan door den overleeden Jan van Veghel opt Zontvelt waar denselve een huijsje sonder permissie van deese vergadering had gestelt, onder mits dat den coper van dat plakje gemeente het huijsje zal afbreeken en voor het selve aan sijn nagelate weduwe sal voldoen eene somme van sestig gulden'.

-        Brief van het gemeentebestuur op 12-8-1799 aan de ontvanger generael en rentmeester der domeynen van het voormalig gewest Bataafs Braband. Op Uw aanschrijving van 26-6-1799 delen wij mee dat binnen deese plaets door de navolgende pessonen gemeentens gronden syn ingegraven sonder onses consent.

-        Willem Verbruggen heeft ingegrave en betimmert in den jaare 1797 een plak gemeente circa 4 lopens, aen de Haag opt Havelt

-        Jan van Duynhoven heeft ingegrave en betimmert in den jaare 1798 een plakje gemeente, circa 2 lopens aan den Roijsen dijk

-        Johannis Waggelmans heeft ingegraave en betimmert circa 3 jaere geleden een plakje gemeente, ontrent 4 lopens bij het Eert bij Apenhoeff.

De met een cijns aan de hertog belastte uitgiften

De volgende tabel is afgeleid van de in Brussel en Den Bosch bewaard gebleven cijnsadministratie van de hertog. In 1314 gaf de hertog een groot deel van zijn pakket cijnzen in Peelland aan de heer van Helmond, waaronder de meeste cijnzen die hij in Veghel inde. De hoendercijnzen hield de hertog toen zelf.

Voor 1 bunder, ofwel 400 roeden uitgegeven percelen werd betaald: 1 oude groot, ofwel 8 oude penningen, ofwel 12 nieuwe penningen, ofwel 16 penningen payment, ofwel 2 hoenderen, tenzij anders vermeld.