Het onderhoud van de wegen

Martien van Asseldonk

15 november 2014

Deze gegevens mogen gebruikt worden onder verwijzing naar: Martien van Asseldonk, www.oudzijtaart.nl

De oudst bewaard gebleven ordonnantie van de Veghelse regenten op het onderhoud van voetpaden en wegen dateert van 2-9-1662. Het betreft zowel het onderhoud door de rotten, als het onderhoud van de wegen tussen particuliere erven door door de eigenaren van de belendende percelen:

Wordt geboden by schouth ende schepenen dat de naervolgende rotten sullen maecken elck sijne voetpaden op donderdach den 7en september smorgens ten acht uren precies op elck sijnen wech te weten:

-        Optten Eertschen padt het vorste en achterste Dorshout met de Hoogheynden

-        Opden Rootschen padtt de Donck, den Dorenhoeck met de Camkens

-        Opden Sontveltschen padt het Sontvelt ende Sijtardt

-        Opden Kerkckpadt bij Griet Jan Thyssen tot Joost Jan Jirckx velt, Middegael, de Straet, Bueckelaar ende Heselaer

-        Opden padt van Goossen Melters tot Peter Roelofs, de Hoogh ende Leeghe Heijde

-        Opden padt over het Broeck, het Franquefort

-        Opden padt van Peter Henrick Lambers naer het Hams Eeussel, het Havels rott

-        Op den padt van Delis Jan Delis tot de Erpsche gemeijnte, het Hams rodtt

Ende voorts dat een iegelijcke hebbende gemeijne voetpaden door sijn velt of tegen sijn velt dat die deselvige wel ende lofbaerlijck sal hebben te maecken ende de vonderen met leunen genochsaem styff ende behoorlijck, ende wie syn vonders niet behoorlijck ende maeckt als oock sijne voetpaden soo binnen als tegen sijn velt, sal verbeuren een Bosch pondt, ende wat rodt gesel te weten den stercksten man uijtten huijse sich absenteert ende niet en compareert op het gemeijne werck ten daghe ende ure voorschreven sal verbeuren den Bosch pont ten behoeve van schouth ende schepenen.

De oudste aanwijzigingen voor kunstmatige wegen in Veghel zijn de vermeldingen van 'dijken'. Dijken zijn kunstmatig verhoogde wegen. Men maakte ze meestal door twee sloten te graven en het zand tussen die twee sloten te gooien, en eventueel nog zand aan- of af te voeren.

In 1384 wordt een 'Nieuwe Dijk' op het Hezelaar vermeld, in 1530 de Kerkdijk en in 1540 de Sluisdijk bij de Kilsdonkse watermolen. In 1609 heette de Achterdijk in het centrum van Veghel nog de Nieuwe DIjk. Daarvoor wordt daar een pad genoemd. Kennelijk was dat pad niet lang daarvoor verbeterd en opgehoogd. Dit waren allemaal relatief korte dijken. Langere rechte dijken door de wildernis die gehuchten of dorpen met elkaar verbonden werden voor het eerst aangelegd naar aanleiding van het plakaat van 1696. Ook na het plakaat van 1749 werden dergelijke dijken aangelegd en ook ervoor en erna.

Uit de resolutieboeken en dorpsrekeningen kunnen we afleiden dat tot 1802 de rotten ingeschakeld werden om deze dijken aan te leggen en te onderhouden. Vanaf 1777 was het gebruikelijk om de rotgezellen die het werk verrichtten op jenever te tracteren. In 1790 waren de rotten Ham en Havelt niet op komen dagen bij de aanleg van de Goordonkse Dijk. Hun deel werd daarna op kosten van deze twee rotten aanbesteed. In 1790 maakte het dorpsbestuur uitgaven voor de aanleg van een kort dijkje bij de grens met Uden. Vanaf 1802 werden de nieuwe dijken op kosten van de municipaliteit of gemeente aanbesteed.

De gemeente heeft vanaf de eerste dijken in 1699 de kosten gedragen voor het, planten van bomen, aanleg van schoren en bruggetjes en de de aankoop van percelen als dat nodig was. Ook werden soms sloten gegraven op kosten van het dorp.

Niet alle reparaties van de wegen werden door de rotten gedaan. Deze werden vermoedelijk vooral opgeroepen voor het grotere werk. Enkele voorbeelden uit de dorpsrekeningen:

-        1716-1717: aen Stans Kivits wegens arbeijtslooon van sant leegen daermede den wegh van de gemeijnte is opgehoogt 1-10-0

-        1717-1718: nog te betalen voor seven man met paart en kar eenen halven dagh, ieder 10 stuyvers op den dijk eene somme van 3-10-0

-        1731-1732: secretaris: Item affgesteeken den gansen weg van de Cruisstraet aff tot by naer aen de koy (schutskooi)

-        1738-1739: aen Lambert van den Boogaart voor sant graaven tot het hoogen van den weg aan de kerkhoff 0-19-0; nog voort laten opvaeren en hoogen van dien betaelt 6-0-0

-        1758-1759: 9 july 1758 betaalt aan Dirk van de Lande volgens accoort om een quaat fack op den Udense dyk hooger te schieten 1-3-0

-        1763-1764: 8 augustus 1763 betaalt aan Jan Claas Donkers voor het plaineren van den weg aen de kerkhoff 0-4-0

-        1763-1764: 30 oktober 1763 nog betaalt aen Hendrik Jan Philipsen voort maken van den weg aan de brug en schoolhuysing 0-9-0

-        1769-1770: betaelt volgens annotatie voort vaeren van steengruys en den weg van de gemeente aen den kerkhoff alhier aen Tony van de Ven 1-0-0

-        1773-1774: Ontrent den geroyeerde post folio 39 in vorige rekening hebben de regenten eer te seggen dat den genever is gegeve aen de rotten tot het ophogen van den weg van wederseyde de nieuwe gemaekte brug over de rieviere de Aa van de gemeente en dat jaer nieuwt gelegt dus alhier 12-4-0

-        1775-1776: voor eerst betaelt volgens annotatie aen Wilhelmus Verputten voor een gat te vullen op den dyck na Erp en Schyndel 0-8-0
1787-1788: Betaelt aen Lambert Klerx cum syus op een ordonantie voor arbeytsloon voor de gemeente toe stoppen van ingelope kuyle op de dyken, vragt van tras en voor teer aen de brug samen 12-5-0

-        1788-1789: Betaelt aen Lambert van den Bogaert en anderen voor arbeytsloon int maken van de weg voor de pastorye huysinge, weg doen vant kruydt voor de brug, byvaeren van steengruys en sandt, samen 6-15-12

De wegen die ontstonden door uitgiften van nieuwe percelen werden steeds door de eigenaren van die nieuwe percelen aangelegd en onderhouden. Soms werd er door de gemeente al een dijk aangelegd voordat de percelen uitgegeven werden, zoals bijvoorbeeld in 1790 aan de grens met Uden. Ook konden nieuwe erven langs een dijk liggen die deels door de gemeint liep en die geheel door de rotten onderhouden werd. In zo'n geval hoefden de eigenaren van de belendende percelen die dijk niet te onderhouden. Een voorbeeld is de Lijnse Dijk op Zijtaart, die deels door de wildernis en deels langs oud cultuurland liep en die geheel door de rotten werd onderhouden. Aangenomen mag worden dat ook de wegen tussen de oude cultuurlanden door de eigenaren van de belendende percelen werden onderhouden. Dit wordt bij de overdracht van percelen niet vermeld, kennelijk omdat het een algemeen gangbaar gebruik was. Bij nieuwe erven werd het wel steeds vermeld. Soms waren er wel problemen:

Vergadering van de municipaliteyt op 3-6-1799. Is geciteert ter vergadering Symon Hurkmans, welke gecompareert is. Er zijn klachten van ingeseten over het maken van een weg voor desselfs ingegraven en gekogte nieuwe erve op 20-7-1797 getransporteert.Volgens de conditien moet hij de weg maken en onderhouden. Symon Hurkmans belooft van de somer soodra men aant graeven kan gaan de weg op te maken.

In 1809 was er sprake van dat koning Lodewijk Napoleon het departement zou bezoeken. Om een goede indruk te maken werd op 3-4-1809 door het gemeentebestuur gelast dat:

een ieder die het aangaat te zorgen dat de ordinaire grote wegen van hier naar Dinther, Schyndel, St. Oedenrode, Lieshout, Erp en Uden met de schoren, bruggen op dezelve leggende uiterlyk op den 5^den dezer in behoorlyke order zijn gemaakt. Gelast nog speciaal de rotmeesters dien het aangaat om met hunne rotgesezellen mogen vroeg precies ten agt uuren op de dyken na de bovengenomende plaatsen lopende een begin te maken met dezelve in behoorlyke staat te brengen. Aanstaande maandag zal de schouw over deze wegen gevoerd worden. De rotmeesters mogen op kosten van degene die niet op zijn komen dagen als ordinair een halve kan jenever tot tractament der presente rotgezellen doen halen en de schout-civiel tot invordering der kosten van dien kennis geven.

Bepalingen in de keuren

De keuren van 1559 bevatten een aantal bepalingen over de wegen, waaruit blijkt dat de eigenaren de wegen voor hun goed niet mogen blokkeren. Verwijzingen naar wegen in de keuren van 1559 zijn:

-        Item dat nyemant egeen erde inwaert schieten en sal, daer die straet nyet viertich voeten wyt en is, op enen Philippus gulden.

-        Item dat nyemant egeen gemeyn straten affvlaggen off graven en sal op enen brueck van vyff Carolus gulden al waert oick tegen syns selffs erve.

-        Item dat nyemant op gemeyn straten ende stegen ander luyden erven en sal mogen hoiden off euwen syn coyen, perden off andeere beesten op een Bosch pont, behoudelick die ghene die haer landt gelegen aen die gemeyn straten sullen mogen euwen sonder misdoen.

-        Item dat een jegelick die straten openen sal tegen syn erff daer gemeyn wegen gaen, dat men met hoywagens daer door mach varen ende houwen die taxkens van bomen op een Bosch pont, ende off hy dat nyet en doet soo mach een jegelick die affhouwen sonder misdoen.

-        Item die leem steecken, dat sy op twee roeijen naerbij gemeijn wegen nijet commen en sullen op een Bosch pont van alleman te beceuren

-        Item dat nyemant egeen vaerwegen toepoten ofte toepalen off aerthopen off hout in den weegh leggen, hy en sal daer ruijminge aff doen ende die wegen openen, op enen Carolus gulden.

-        Item een jgelick sal mogen affhouwen alsoo veel houts van den willigen staende tegen den Kerkdyck als men daer behoeven sal, ende een jegelick sal syn pant maecken op den Kerckdyck dat men daer wel drooch gaen ende vaeren mach, elck huijs op een Bosch pont.

De keuren van 1785:

-        Item niemandt sal syn schaepen of beesten op anderluyden straaten, steegen mogen dreyven of houden op peene van drie gulden en schade te vergoeden

-        Item dat wanneer officier en schepenen de rotmeester met hun rotgesellen sullen ordoneren tot het doen van gemeentens werken, het sij maken van wegen als andersints, dat deselve alsdan sullen moeten present komen  ten gestelde uure, teyden en plaatsen en bequaem persoonen in staet synde te kunnen werken en alsdan moeten werken en geensints kinderen of onbequaeme vrouwspersonen of verbeurte van drie guldens.

Problemen over een weg op de Doornhoek

De eerste bepaling van de keuren van 1785 wijst er op dat er naast de publieke wegen ook particuliere wegen waren op eigen grond. In 1689 ontstond er een probleem over een publieke weg op de Doornhoek die een particuliere weg dreigde te worden.

Op 15-12-1689 legden enkele inwoners van Veghel op verzoek van de schutters en gezworenen van Veghel een verklaring af. Ze verklaren:

“dat hun seer wel kennelijck is, dat van alle tijden ense soo lange als haer memorie gedraegt, eenen passabelen ganck, drijf ende vaerweg is geweest, komenden van de Valstraet, neffens het huijs ende langst de erve en landerijen van Jan Joorden Donckers, op den ordinarissen weg naer Den Bosch op Teunis Gerrit Koenen uijt ende vervolgens op Hendrick Lamberts van de Ven, ofte wel langst de weduwe van Peter Goorts van Erp, omme te varen naer den molen, kercken ofte straet des dorps, naer dat ider sijnen weg was leggende.

Welcke ordinaere weg Jan Joorden Donckers voorscreven ontrent twaelf jaeeren haerwaerts aldaer eijgenaer geworden sijnde, met eijcken ende willige heesters heeft bepoott, ende int hooft vande pooterie die opgegraven, gelijck de selve voor als nog opgegraven leijt, waer naer hij Jan Joorden Donckers selver eenen weg gemaeckt heeft tusschen de gemelte poterie sijn huijs ende erffenisse, welcke niemant en konde gebruijcken als hij selver, ende Willem Dielissen synen naebeur, ende is dien nieuwe weg, soo als haer attestanten aen de teeckenen geblecken is, omme de passatie te beletten wederom opgegraven ende naederhant wederom ingestooten.

Verklaerende hij eerste deponent dat Jan Joorden Donckers voorscreven selver en in persoon tegens hem beleden heeft dat hij dien nieuwen weg opgegraven hadde, met verder bijvoeginge dat hij sulcx gedaen hadden om den voetweg te verbeteren.

Allegerende hij derde deponent voor redenen van wetenschap dat het selve goed sijne ouders altijt in eijgendom heeft toebehoort, ende die weg bij sijne ouder leven duijsende maelen met pert en kaer heeft gevaeren, gegaen ende gedreven. Dat oock hem kennelijck is dat de Hoogschouwe en Leenmannen bij sijn ouders tijden dien weg begaen ende beschouwt hebben, ende dat hij selver die verscheijden maelen heeft gerepaereert, geëffent ende opgemeackt, om van de hoogschouwe niet actionabel te wesen.

Verders allegeert hij eerste deponent voor redenen als boven die selve als een ordinaere weg met peert en kaar ten allen tijden te hebben gebruijckt door dien sijn swaeger op het selve goet, waer van hij Jan Joordens tegenwoordig eijgenaer is, heeft gewoont. Attesteert hij mede, tweede deponent, dat hij in sijne jonge jaeren voor knegt gewoont hebbende bij Hendrick Teunis Martens van Erp, dien selven weg altijt rustelijck en vredelijck en sonder lettsel heeft gebruijckt ende van veel andere heeft sien gebruijcken.

De weg waar het om te doen was is op onderstaand kaartje met een rode lijn aangegeven.